Монгол бичиг

Монгол бичиг
Бичгийн төрөл	Цагаан толгой
Хэл	Монгол
Зохиогч	Тататунга
Зохиогдсон	≈ 1200-аад он
Хэрэглэсэн хугацаа	өнөөг хүртэл
Хэрэглэдэг газар	Монгол Улс Өвөр Монгол Буриад Халимаг
Албан ёсоор	Өвөр Монгол Монгол Улс
Гарал	Египетийн дүрс үсэг  → Язгуур сина үсэг   → Газар дундын тэнгис орчмын фөник үсэг    → Арамеи үсэг     → Сири үсэг      → Согд цагаан толгой       → Уйгур үсэг        → Монгол бичиг
Уламжлагдсан	Манж үсэг Тод бичиг Вагиндрагийн үсэг
Онцлог	дээрээс доош, зүүнээс баруун тийш
Юникод	U+1800 – U+18AF
ISO 15924	Mong

«Монгол бичиг»

Авиаг тэмдэглэх тэмдэгтүүдийг нь Монгол үсэг, тэрхүү үсгээр бичсэн бичгийг Монгол бичиг ‎ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌‎ гэж нэрлэх нэгэн зүйл үсэг бичиг өдгөө байна. Энэ үсэг бичгийг 6-7-р зуунаас эхлээд өнөө үед ч гэсэн Монгол үндэстэн (Монгол угсаатан) хэл аялгаа тэмдэглэхэд хэрэглэсээр ирлээ.

Өдгөө Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд Монгол хэлийг тэмдэглэхэд албан ёсоор хэрэглэдэг бол Монгол Улсад Монгол хэлийг тэмдэглэх хоёрдогч бичиг болгон хэрэглэж, төрийн албан хэрэгт зарим байдлаар хэрэглэж байна.

Нийт 29 үсэгтэй бөгөөд үүнээс гадаад үгийг тэмдэглэх 9 үсэгтэй.

Түүх

Монгол бичгээр газрын зураг

Чингис хаан 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулан Монгол угсаатаныг дахин сэргээн мандуулж, эдүгээ хүртэл оршин байх үндсийг бататгасан билээ. Тулгар улсын алив хэргийг явуулахын тулд Уйгур үсгээс Тататунга нэрт бичгийн хүн Монгол үсгийг зохиожээ гэж зарим эрдэмтэд үздэг. Үүнд төрийн албан ёсны бичиг болгосон хэмээх санааг XVII зууны Лу. Алтан товчид дурдсаныг эш болгодог. Харин үүнийг "мөхсөн" Уйгураас бичиг үсэг авсан байх үндэсгүй өнөөгийн Тажикийн өвөг дээдэс Согдоос Уйгуртай зэрэгцэн аль эрт бичиг үсэгтэй болсон байх боломжтой гэж олон эрдэмтэн (Шаравын Чоймаа, Ц.Шагдарсүрэн, ) өөрөөр тайлбарладаг. Уламжилж ирсэн бичгийг Чингис хаан нэгдсэн төрийн албан ёсны үсгээр зарлигдсаныг тэр цагаас үүссэн мэтээр тайлах нь буруу гэж эдгээр судлаачид үздэг. Үүний нэг баримт нь Чингис хааныг нас барахаас өмнө ба дараа бичигдсэн "Чингисийн чулууны бичиг", Монголын нууц товчоонд бичиг үсгийн нилээд урт хугацааны боловсорсон төлөв илэрхий ажиглагдаж байдаг ажээ. Гэвч Чингис хаан Найман аймгийг нэгтгэсний дараа олзлогдсон бичээч Тата-Тунга нь эртний Иран дахь Согд бичгээс үүссэн хуучин Уйгур бичигээр үндэс болгож зохиосон гэдэг үзлийг баримтлах явдал бас байсаар байдаг. Тататунга төрийн албан бичгийг улам хөгжүүлэх үйлсийг эрхэлсэн байж болох юм.

Монголчууд эхэндээ "Уйгаржин бичиг" гэж нэрлэдэг байсан гэдэг. Мөн онцлог шинжүүд болоод бусад монгол түүхэн бичгүүдээс ялгах зориулалтаар Босоо бичиг, Хуучин Монгол бичиг, Худам Монгол бичиг гэж олон янзаар нэрлэж байжээ.

Монгол хэлээр бичигдсэн монгол бичгийн анхны дурсгал нь 13-р зуунд урласан Чингисийн чулууны бичиг юм. Уг бичиг нь зөвхөн босоо чиглэлд бичдэгээрээ онцлог. Мөн үгийн эхэн дунд адагт буй үсгийн хэлбэр нь өөр өөр хэлбэртэй. Монгол бичиг нь Баруун Монголын ойрад аялгад тулгуурласан тод бичиг, буриад аялгад ойртуулсан вагиндрагийн үсэг гэх мэт хэд хэдэн хувилбартай.

1587 онд Аюуш гүүш энэтхэг, түвэд хэлнээс шашны судрыг монголчилоход бурхан сахиусны нэр, тарни, хүний нэр, газрын нэр  зэргийг монгол бичигт зөв буулгахын тулд Али-гали үсэг зохиожээ. Али гэдэг нь эгшиг, гали гэдэг нь гийгүүлэгч гэсэн утгатай самгарди үг юм. Энэхүү зохиосон галиг үсэг болох Али-Гали нь уйгаржин үсгийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан бөгөөд уг үсгээр монгол хэлнээс гадна төвөд, самгард, хятад хэлний үгийг тэмдэглэх өргөн боломж нээгдсэн.

1616-1911 оны хооронд тогтож ирсэн Манж Чин улсын албан ёсны бичиг болох манж бичиг монгол бичгээс үүссэн байна. Манжийн төрийг үүсгэн байгуулагч Нурхачи хааны зарилгаар Эрдэнэ багш, Гагай заргач хэмээх хоёр хүн 1599 онд монгол бичгийн манж хэлэнд таруулан, дусал бинт нэмэх зэргээр өөрчлөн зохиосон ажээ.

Үндсэн зурлага

Монгол бичиг олон зуун жил сурах болон сургах явцад тэрхүү дүрс, зурлага бүрт тусгай нэр, цол өгсөн нь заах аргад өвөрмөц нэг зүйл болж өгчээ. Титэм, шүд, ацаг, өргөс, шилбэ, завж, гэдэс, сүүл, орхиц, нум, нуруу, эвэр, гэзэг, зартиг гэм мэтээр монгол бичгийнхээ зурлага, дүрс бүрийг ялган нэрлсэн нь бичих хэрэгсэлгүй үед амаар хэлж заах боломжийг бүрдүүлдэг байна.

Доорх хүснэгт монгол бичгийн үндсэн зурлагыг үзүүлвэй.

Дүрслэл	Нэрийдэл	Тайлбар
᠊	Нуруу	Дээрээс доош ахсан татсан зурлага.
ᠠ	Ацаг буюу шүд	ᠠ ᠨᠠ ᠭᠠзэргийн шүд.
ᠡ	Титэм	Эгшиг үсгийн эхний.
ᠢ	Шилбэ	Шилбийг дотор нь: Шилбэ (ᠢ ᠦ-ийн зурлага) Эртгэр шилбэ (ᠶ-ийн зурлага) Гохтой шилбэ (ᠧ-ийн зурлага) Сэнжит шилбэ (ᠳ-ийн зурлага) Эрвээлж шилбэ (ᠷ-ийн зурлага) гэх мэтээр хуваана.
ᠯ	Эвэр	ᠯ-ийн дээш татсан зурлага.
ᠮ	Гэзэг	ᠮ-ийн доош татсан зурлага.
ᠣ	Гэдэс	Уруулын эгшиг ба ᠳ(д)-ийн гэдэс мэт зурлага.
ᠰ	Завж	ᠰ ᠱ-ийн гурвалжин зурлага.
ᢈ	Нум	ᠬ ᠭ ᠿ зэргийн нум мэт зурлага.
᠂	Дусал	ᠨ ᠭ ᠱ үсгийн өмнө, хойно тавьдаг цэг.
ᠠ	Орхиц	ᠠ ᠡ хийгээд ᠨгийгүүлэгч үсгийн адагт орох хойшоо хаясан зурлага.
ᠭ᠌	Бага орхиц	ᠬ ᠭ-ийн адагт орох зурлага.
ᠠ᠋	Цацлага	ᠠ ᠡ-ийн адагт орох урагш татсан зурлага. Салангад бичигдэхийг нь цацлага гэж, нийлүүлж бичигдэхийг нь урагшлага гэнэ.
ᠧ	Одой сүүл	ᠦ ᠦхийгээд зарим гийгүүлэгч үсгийн адагт ороход хэрэглэгдэх зурлага.
ᠯ	Эртгэр сүүл	ᠯ үсгийн адагт хэрэглэгдэх зурлага.
ᠢ	Хумс	ᠢ-ийн адагт хэрэглэгдэх зурлага.
ᠵ	Соёо	ᠵгийгүүлэгчийн дунд орсон зурлага.
ᠴ	Ац	ᠴ ᠼ ᠽ-ийн нуруу зартигаас бусад зурлага.
ᠫ᠋	Ангархай	ᠫ᠋-ийн ангархай зурлага
ᠧ ᠳ	Зартиг	ᠼ ᠽ ᠹ зэрэг үсгийг ᠴ ᠤ-ээс ялгахад хэрэглэдэг зурлага.

Цагаан толгойн хувилбарууд

Монгол бичигт тулгуурлан зохиогдсон цагаан толгой нь тухайн монгол хэлний аялга бүрд тохирсон дуудлагын онцлог, онцгой дуудлага хөгийг тусгай галиглан бичиглэх зорилгоор зохиогдсон байдаг. Мөн манж хэлийг тэмдэглэх зорилгоор монгол бичгээс санаа авч Манж бичгийг зохиосон байдаг. Цагаан толгойн хувилбаруудыг дурдвал:

• Тод бичиг — Зая Бандида Намхайжамцын зохиосон ойрад аялгад тулгуурласан цагаан толгой.
• Вагиндрагийн үсэг — Буриад аялгад ойртуулж буриад аялганы онцлогийг тэмдэглэх зорилгоор зохиосон цагаан толгой.
• Манж бичиг — Манж хэлийг тэмдэглэх зорилгоор 1599 онд Манжийн хаан Нурхачын зарлигаар зохиогдсон цагаан толгой. Монгол бичгээс ялгаатай нь үсгийн нуруунд дусал, бинт нэмсэн байдаг.
• Эвэнк бичиг — Эвэнк хэлийг тэмдэглэхэд ашигладаг цагаан толгой бөгөөд Манж бичгээс санаа авсан байдаг.
• Галиг үсэг (Али-Гали) — Монгол бичгийн галиг үсэг болох Али-Гали-г Аюуш Гүүш зохиосон.

Юникод

1800 ᠀ Birga

1801 ᠁ Ellipsis

1802 ᠂ Comma

1803 ᠃ Full Stop

1804 ᠄ Colon

1805 ᠅ Four Dots

1806 ᠆ Todo Soft Hyphen

1807 ᠇ Sibe Syllable Boundary Marker

1808 ᠈ Manchu Comma

1809 ᠉ Manchu Full Stop

180A ᠊ Nirugu

180B ᠋ Free Variation Selector One

180C ᠌ Free Variation Selector Two

180D ᠍ Free Variation Selector Three

180E ᠎ Vowel Separator

1810 ᠐ Zero

1811 ᠑ One

1812 ᠒ Two

1813 ᠓ Three

1814 ᠔ Four

1815 ᠕ Five

1816 ᠖ Six

1817 ᠗ Seven

1818 ᠘ Eight

1819 ᠙ Nine

1820 ᠠ A

1821 ᠡ E

1822 ᠢ I

1823 ᠣ O

1824 ᠤ U

1825 ᠥ Oe

1826 ᠦ Ue

1827 ᠧ Ee

1828 ᠨ Na

1829 ᠩ Ang

182A ᠪ Ba

182B ᠫ Pa

182C ᠬ Qa

182D ᠭ Ga

182E ᠮ Ma

182F ᠯ La

1830 ᠰ Sa

1831 ᠱ Sha

1832 ᠲ Ta

1833 ᠳ Da

1834 ᠴ Cha

1835 ᠵ Ja

1836 ᠶ Ya

1837 ᠷ Ra

1838 ᠸ Wa

1839 ᠹ Fa

183A ᠺ Ka

183B ᠻ Kha

183C ᠼ Tsa

183D ᠽ Za

183E ᠾ Haa

183F ᠿ Zra

1840 ᡀ Lha

1841 ᡁ Zhi

1842 ᡂ Chi

1843 ᡃ Todo Long Vowel Sign

1844 ᡄ Todo E

1845 ᡅ Todo I

1846 ᡆ Todo O

1847 ᡇ Todo U

1848 ᡈ Todo Oe

1849 ᡉ Todo Ue

184A ᡊ Todo Ang

184B ᡋ Todo Ba

184C ᡌ Todo Pa

184D ᡍ Todo Qa

184E ᡎ Todo Ga

184F ᡏ Todo Ma

1850 ᡐ Todo Ta

1851 ᡑ Todo Da

1852 ᡒ Todo Cha

1853 ᡓ Todo Ja

1854 ᡔ Todo Tsa

1855 ᡕ Todo Ya

1856 ᡖ Todo Wa

1857 ᡗ Todo Ka

1858 ᡘ Todo Gaa

1859 ᡙ Todo Haa

185A ᡚ Todo Jia

185B ᡛ Todo Nia

185C ᡜ Todo Dza

185D ᡝ Sibe E

185E ᡞ Sibe I

185F ᡟ Sibe Iy

1860 ᡠ Sibe Ue

1861 ᡡ Sibe U

1862 ᡢ Sibe Ang

1863 ᡣ Sibe Ka

1864 ᡤ Sibe Ga

1865 ᡥ Sibe Ha

1866 ᡦ Sibe Pa

1867 ᡧ Sibe Sha

1868 ᡨ Sibe Ta

1869 ᡩ Sibe Da

186A ᡪ Sibe Ja

186B ᡫ Sibe Fa

186C ᡬ Sibe Gaa

186D ᡭ Sibe Haa

186E ᡮ Sibe Tsa

186F ᡯ Sibe Za

1870 ᡰ Sibe Raa

1871 ᡱ Sibe Cha

1872 ᡲ Sibe Zha

1873 ᡳ Manchu I

1874 ᡴ Manchu Ka

1875 ᡵ Manchu Ra

1876 ᡶ Manchu Fa

1877 ᡷ Manchu Zha

1880 ᢀ Ali Gali Anusvara One

1881 ᢁ Ali Gali Visarga One

1882 ᢂ Ali Gali Damaru

1883 ᢃ Ali Gali Ubadama

1884 ᢄ Ali Gali Inverted Ubadama

1885 ᢅ Ali Gali Baluda

1886 ᢆ Ali Gali Three Baluda

1887 ᢇ Ali Gali A

1888 ᢈ Ali Gali I

1889 ᢉ Ali Gali Ka

188A ᢊ Ali Gali Nga

188B ᢋ Ali Gali Ca

188C ᢌ Ali Gali Tta

188D ᢍ Ali Gali Ttha

188E ᢎ Ali Gali Dda

188F ᢏ Ali Gali Nna

1890 ᢐ Ali Gali Ta

1891 ᢑ Ali Gali Da

1892 ᢒ Ali Gali Pa

1893 ᢓ Ali Gali Pha

1894 ᢔ Ali Gali Ssa

1895 ᢕ Ali Gali Zha

1896 ᢖ Ali Gali Za

1897 ᢗ Ali Gali Ah

1898 ᢘ Todo Ali Gali Ta

1899 ᢙ Todo Ali Gali Zha

189A ᢚ Manchu Ali Gali Gha

189B ᢛ Manchu Ali Gali Nga

189C ᢜ Manchu Ali Gali Ca

189D ᢝ Manchu Ali Gali Jha

189E ᢞ Manchu Ali Gali Tta

189F ᢟ Manchu Ali Gali Ddha

18A0 ᢠ Manchu Ali Gali Ta

18A1 ᢡ Manchu Ali Gali Dha

18A2 ᢢ Manchu Ali Gali Ssa

18A3 ᢣ Manchu Ali Gali Cya

18A4 ᢤ Manchu Ali Gali Zha

18A5 ᢥ Manchu Ali Gali Za

18A6 ᢦ Ali Gali Half U

18A7 ᢧ Ali Gali Half Ya

18A8 ᢨ Manchu Ali Gali Bha

18A9 ᢩ Ali Gali Dagalga

18AA ᢪ Manchu Ali Gali Lha

Монгол бичгийн зөв бичих зүй

Хамаг үзэгдэл, юм, үйл орчлийг монгол бичгээр тэмдэглэж зөв бичихэд дөрвөн зүйл бий. Бичлэгийн горим хийгээд монгол хэлний авианы зүйн дотоод жам ёс, зөв бичих зарчим, монгол үсгийн дүрэм эдгээр болно.

Бичлэгийн горим

Монгол үсгээр бичих горим нь залгамал хэлний зүй тогтолтой зохицсон өвөрмөц зурлагатай бөгөөд холбох аргатай. Үсэг бүхэн үгийн эхэнд дунд адагт орох хувилгаан дүртэй. Нэгтгэвэл:

Жишээ:

Ацагт үсэг	Шилбэт үсэг	Гэдэст үсэг	Араа завжит үсэг
ᠠ᠊	ᠢ᠊	ᠣ᠊	ᠴᠠ᠊
ᠡ᠊	ᠵᠠ᠊	ᠤ᠊	᠊ᠵᠠ᠊
ᠨᠠ᠊	ᠶᠠ᠊	ᠥ᠊	ᠽᠠ᠊
ᠮᠠ᠊	ᠸᠠ᠊	ᠦ᠊	ᠼᠠ᠊
ᠯᠠ᠊	ᠷᠠ᠊	ᠪᠠ᠊	ᠰᠠ᠊
ᠬᠠ᠊	᠊ᠳᠠ᠊	ᠫᠠ᠊	ᠱᠠ᠊
ᠭᠠ᠊	᠊ᠾᠠ᠊	ᠹᠠ᠊
		ᠲᠠ᠊

гэх мэт. Үсэг үгийн эхэнд орвоос титэмтэй, дунд орвоос нуруу, нумтай, адагт сүүл, цацлага, хагас нумтай.

Монгол бичигт үсгийг холбон бичихдээ уях, холбох, зангидах, дагуулах гэсэн дөрвөн аргаар залгана.

Монгол хэлний авианы зүйн дотоод жам

Монгол хэлний авианы зүйн дотоод жам нь залгамал хэлний онцлог мөн. Залгамал хэлний дотоод жамтай монгол бичгийн зөв бичих зүй нийцсэн тул хэн хүний дур зоргоороо бичиж болдог хэмээн үзвээс эндүүрэл болох. Эрхбиш монгол эх хэлнийхээ жам ёс зүй тогтлоос бичихүйн ёс нь урган гардаг.

Эгшиг зохицох ёс

Үгийн тэргүүн үеийн эгшиг нь дараа үеийн эгшгүүдийг ялган тогтоодог зохицлыг эгшиг зохицох ёс гэдэг. Монгол хэлнээ ᠠ᠊(а), ᠡ᠊(э),ᠢ᠊(и),ᠣ᠊(о),ᠣ᠊(у),ᠥ᠊(ө)ᠥ᠊(ү) хэмээх долоон эгшиг үсэг бий. Үүний ᠠ᠊(а), ᠡ᠊(э),ᠢ᠊(и) гурав нь хэл голчлох эгшиг тул шүдтэй, ᠣ᠊(о),ᠣ᠊(у),ᠥ᠊(ө)ᠥ᠊(ү) дөрөв нь уруулын эгшиг тул гэдэстэй ажээ. ᠠ᠊(а),ᠣ᠊(о),ᠣ᠊(у) эгшгийг эр буюу чанга үсэг гэнэ. Учир нь эр дууны хүч нь чанга мөн эр эгшгийг өгүүлэхэд өгүүлэх эрхтнүүдийн оролцоо хүчирхэг байдагтай холбоотой ийн нэрлэв.ᠡ᠊(э),ᠥ᠊(ө),ᠥ᠊(ү) эгшгийг эм эгшиг буюу хөндий үсэг гэнэ. Юуны тул хэмээвээс эм дууны хүч уяхан учир эм эгшгийг өгүүлэхэд өгүүлэх эрхтний оролцоо хөндийн тул.ᠢ᠊(и) эгшгийг эрс буюу саармаг үсэг гэнэ. Саармаг үсэг эр үгэнд орвоос эр саармаг, эм үгнээ орвоос эм саармаг үсэг болно. Эр эм үсэг нэг үгэнд хамт орохгүй. Тиймээс тэргүүн үеэс хойших ᠠ᠊(а), ᠡ᠊(э) хоёр, ᠣ᠊(о),ᠣ᠊(у),ᠥ᠊(ө)ᠥ᠊(ү) дөрөв ижил бичигдэх боловч, эр эмээр нь ялган дуудахдаа заавал тэргүүн үеийн эгшигтэй зохицуулан зургаан ондоогоор авиалан тэмдэглэхдээ дүрс хурааж нэгтгэдэг нь монгол хэлний дотоод жамыг үсгийн зурлагатай нийцүүлсэн нь энэ мөн. Эр эгшигт үгийг чанга үг, эм эгшигт үгийн хөндий үг, дан саармаг үсэгтэй үгийг хөндий үг гэж тооцдог.

• Үгийн эхэнд үед ᠠ᠊(а),ᠣ᠊(у) орвоос дараах үед нь ᠠ᠊(а),ᠣ᠊(у),ᠢ᠊(и) орж болно. Жишээлбэл ᠠᠮᠠᠷᠠᠯᠲᠠ(amaralta),ᠠᠷᠢᠭᠤᠨ(ariγun),ᠠᠳᠤᠭᠤ(aduγu),ᠤᠨᢉᠰᠢᠭᠤᠯ(ungšiγul),ᠤᠯᠠᠷᠢᠯ(ularil) гэх мэт.

• Үгийн тэргүүн үед ᠣ᠊(о) эгшиг орвоос дараах үед ньᠣ᠊(о),ᠠ᠊(а),ᠣ᠊(у),ᠢ᠊(и) орж болдог. Жишээлбэл ᠣᠨᠣᠭᠲᠠ(onoγta),ᠣᠬᠢ(oqi),ᠣᠷᠣᠨ(oron),ᠣᠷᠣᠬᠤ(oroqu, oruqu),ᠣᠷᠣᠩᠨᠠ(orongna) гэх мэт.

• Үгийн тэргүүн үед ᠡ᠊(э),ᠥ᠊(ү) орвоос дараах үед нь ᠡ᠊(э),ᠥ᠊(ү),ᠢ᠊(и) орж болдог. Жишээлбэл ᠡᠷᠡᠭᠦᠯ(eregül),ᠡᠬᠢ(eki),ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ(ündüsü),ᠡᠭᠦᠳᠡ(egüde) гэх мэт.

• Үгийн эхэн үедᠢ᠊(и) орвоос дараах үед нь ᠠ᠊(а), ᠡ᠊(э),ᠢ᠊(и),ᠣ᠊(о),ᠣ᠊(у),ᠥ᠊(ө),ᠥ᠊(ү) эгшиг аль нь ч орж болдог. Жишээлбэл ᠢᠯᠭᠠᠪᠤᠷᠢ(ilγaburi),ᠢᠯᠡᠭᠦᠦ(ilegüü),ᠢᠵᠢᠯᠢ(iǰili),ᠢᠯᠠᠯᠲᠠ(ilalta),ᠨᠢᠳᠥᠨᠥᠨ(nidünün) гэх мэт.
• Үгийн тэргүүн үед ᠥ᠊(ө) орвоос дараах үед нь ᠥ᠊(ө),ᠡ᠊(э),ᠥ᠊(ү),ᠢ᠊(и) орж болно. Жишээлбэл ᠥᠮᠥᠳᠦ(ümüdu),ᠥᠩᠭᠡ(öngge),ᠰᠦᠨᠢ(söni),ᠥᠩᠭᠡᠲᠦ(önggetü) гэх мэт.
• Хэрэв оноосон нэрийг хам бичих үеэс эр эм үг нийлмээр бол эгшиг зохицох ёсыг зохиомлоор зөрчиж хамт бичнэ. Жишээлбэл ᠠᠯᠲᠠᠨᢉᠭᠡᠷᠡᠯ(altanggerel),ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠨᢉᠭᠠᠢ(öbürhangγai),ᠬᠠᠷᠠᠮᠥ᠊ᠢᠷᠡᠨ(haramüren) гэх мэт.

Гийгүүлэгч зохицох ёс

Гийгүүлэгчийн дуутай, дуугүй шинжээс шалтгаалж гийгүүлэгч үсэг зохицон нөхцөх дотоод жам бий.

• Хатуу дэвсгэр ᠎᠎᠊ᠪ, ᠊ᠭ,᠊ᠩ,᠊ᠷ,᠊ᠰ ,᠊ᠳ-ээр төгссөн үгэнд ᠲ᠊,ᠴ᠊эхтэй дагавар нөхцөл залгана. Жишээлбэл ᠭᠡᠷ ᠲᠦ(ger tü),ᠭᠠᠷ ᠲᠤ(γar tu)
• Зөөлөн дэвсгэр ᠊ᠨ,᠊ᠮ,᠊ᠯ,᠊ᠩ -аар төгссөн үгэнд ᠊ᠲ᠊,᠊ᠵ᠊эхтэй дагавар нөхцөл залгана. Жишээлбэл ᠬᠦᠮᠤᠨ ᠳᠤᠷ(kümün dür),ᠣᠯᠵᠡᠢ(olǰei) гэх мэт.
• ᠊ᠰ,᠊ᠳ гийгүүлэгчийн дараа ᠊ᠬᠠ,᠊ᠬᠡзохиж орно. Жишээлбэл ᠠᠮᠢᠰᠬᠤᠯ(amisqul),ᠡᠮᠬᠢᠳᠬᠡᠯ(emkidkel) гэх мэт.

Эгшиг гийгүүлэгчийн нийлэмжийн хууль

Монгол хэлний дотоод жам ёсоор эгшиг гийгүүлэгч (ЭГ), гийгүүлэгч эгшиг (ГЭ), эгшиг гийгүүлэгч эгшиг (ЭГЭ), гийгүүлэгч эгшиг гийгүүлэгч (ГЭГ) хийгээд дан эгшгээр(Э) нэг нэгэн үе бүтдэг. Тиймийн тул эгшгээр төгссөн үгэнд гийгүүлэгчээр эхэлсэн залгавар залгах буюу гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд эгшгээр эхэлсэн залгавар залгадаг ёстой.

ᠬᠠ
ᠭᠡ
ᠭᠠ
ᠭᠡ
ᠬᠦ
ᠬᠥ хэмээн дүрс хувилган холбон бичдэг ёс нь угтаа чанга, хөндий эгшиг хийгээд гийгүүлэгчийн зохицлын хуулиас болжээ. Агшлага (монгол бичгийн чанга үгэнд орсон "га" дэвсгэр), эгшлэг(монгол бичгийн эм үгийн дэвсгэр "г" үсгийн нэр) авах ёс нь мөн л хуультай нийцнэ. Эгшиг гийгүүлэгчийн нийлэмжийн нь ертөнцийн арга билгийн ёстой нийцсэн хэлний гүн ухааны ай мөн.

Монгол бичгийн зөв бичих зарчим

Түүхэн уламжлалын зарчим

Олон зууны туршид бичлэг нь зүгширч, хэвшин тогтоод цагийн шалгуурыг давж шалгарч ирсэн уламжлалт бичлэгийг хүндэтгэн мөрдөх зарчмыг түүхэн уламжлалаар бичих зарчим гэнэ. Монгол бичигт нэлээд үгсийг түүхэн уламжлалын зарчим баримталж зөв бичдэг. Тогтсон зарчимгүй үг хийгээд урт, хос эгшигтэй үг, зарим богино эгшиг орсон үгийг түүхэн уламжлалын зарчмаар бичдэг.

• Тогтсон үгийн жишээ:

Уламжлалт бичлэгтэй зарим үгсийн жишээ

Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг
ᠲᠩᠷᠢ	Тэнгэр	ᠬᠣᠣᠷ	Хор	ᠦᠷᠯᠦᠭᠡ	Өглөө	ᠬᠦᠮᠦᠨ	Хүн
ᠯᠣᠣᠰ	Лус	ᠣᠬᠢᠶᠠᠯ	Угаал	ᠪᠯᠠᠮ᠎ᠠ	Лам	ᠭᠣᠣᠯ	Гол
ᠨᠢᠳᠤᠭᠠᠨ	Удган	ᠨᠢ᠋ᠮᠠᠨ	Найм	ᠬᠢᠷᠳ᠋ᠬᠢᠨ	Хирдхий	ᠬᠦᠭᠦᠷᠭᠡ	Гүүр
ᠰᠢᠮᠨᠤ	Шулам	ᠭᠠᠭᠴᠠ	Ганц	ᠣᠣᠭᠤ	Уу	ᠪᠠᠴᠢᠨ	Бич
ᠠᠷᠰᠯᠠᠨ	Арслан	ᠭᠭᠢᠷ	Хир	ᠬᠢᠲᠤᠭ᠎ᠠ	Хутга	ᠬᠣᠷᠤ᠎ᠠ	Хорвоо
ᠪᠠᠷᠰ	Бэрс	ᠭᠭᠢᠪ	Хив	ᠰᠢᠷᠤ	Шүр	ᠶᠦᠸᠡᠮᠪᠦᠦ	Ембүү
ᠣᢉᠶᠤ	Оюу	ᠭᠱᠠᠨ	Агшин	ᠯᠩᠱᠠᠨ	Лагшан	ᠳᠣᠣᠷ	Тоор
ᠯᠠᠭᠤᠰᠠ	Луус	ᠴᠢᠨᠤ᠎᠎ᠠ᠋	Чоно	ᠷᠢᠯᠦ	Үрэл	ᠢᠷᠦᠭᠡᠷ	Ерөөл
ᠦᠭᠬᠢᠶᠠᠮᠦᠷ	Өгөөмөр	ᠬᠣᠣᠨᠳᠣᠭ	Худаг	ᠦᠭᠯᠢᠭᠡ	Өглөг	ᠢᠷᠤᠭᠠᠷ	Ёроор, ёроол
ᠶᠸᠯᠸᠢ	Илбэ	ᠢᠷᠤ᠎ᠠ᠋	Ёр	ᠦᠪᠡᠷ᠎ᠡ	Өөр хамаа- туулах үг	ᠮᠠᠬᠠᠪᠤᠳ	Махбод
ᠳ᠋ᠦᠩᠰᠢᠭᠤᠷ	Дүнчүүр	ᠸᠴᠢᠷ	Очир	ᠦᠭᠡᠷ᠎ᠡ	Өөр ондоо
ᠦᠬᠢᠨ	Охин	ᠬᠠᠮᠢᠭ᠎ᠠ	Хаа, хаана	ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ	Юм хум

гэх мэт.

• Урт, хос эгшгийг тэмдэглэхүй

Эртний монгол хэлнээ урт эгшиг байгаагүй. Ийм учир монгол бичигт урт, хос эгшгийг тэмдэглэх тусгай арга байхгүй билээ.

Орчин цагийн монгол хэлний урт эгшгийг монгол бичигт тэмдэглэсэн бичлэгүүдтэй харьцуулж дараах байдлаар бүтэцлэн нүдэлж болно.

1. Урт эгшгийг уртатгал үеэр тэмдэглэдэг жишээ:

Урт эгшгийг үеэр тэмдэглэсэн нь

Үе	Жишээ	Хөрвүүлэг	Үе	Жишээ	Хөрвүүлэг
aгa➟аа	ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ ᠠᠭᠠᠷᠤᠤᠯ	Хаан Баатар Ааруул	эгү➟үү	ᠡᠭᠦᠯᠡ ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠡᠭᠦᠷ	Үүл Зүүн Үүр
эгэ➟ээ	ᠡᠭᠡᠳᠡᠮ ᠪᠡᠭᠡᠯᠡᠢ ᠲᠡᠯᠡᠭᠡ	Ээдэм Бээлий Тэлээ, Дэлээ	үгү➟үү	ᠪᠦᠭᠦᠷᠭᠡ ᠳᠦᠭᠦᠷᠡᠩ ᠬᠦᠵᠦᠭᠦᠪᠴᠢ	Бүүрэг Дүүрэн Хүзүүвч
иги➟ий	ᠴᠢᠭᠢᠭ ᠵᠢᠭᠢᠷᠢᠭ ᠴᠢᠭᠢᠷᠠᠭ	Чийг Жийрэг Чийрэг	ига➟аа	ᠵᠢᠭ᠎ᠠ ᠵᠢᠭᠠᠵᠠ ᠵᠢᠭᠠᠪᠤᠷᠢ	Заа Жааз Заавар
ога➟оо	ᠲᠣᠭ᠎ᠠ ᠤᠨᠤᠭ᠎ᠠ ᠪᠣᠯᠤᠭᠠᠳᠤᠢ	Тоо Оноо Болоогүй	игэ➟ээ	ᠵᠢᠭᠡ ᠰᠢᠭᠡᠰᠦ ᠪᠢᠴᠢᠭᠡᠴᠢ	Зээ Шээс Бичээч
ого➟оо	ᠣᠭᠣᠰᠣᠷ ᠪᠣᠭᠣᠯ ᠬᠣᠭᠣᠯᠣᠢ	Оосор Боол Хоолой	игу➟уу	ᠨᠢᠭᠤᠴᠠ ᠰᠢᠭᠤᠷᠭ᠎ᠠ ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ	Нууц Шуурга Чуулган
өгэ➟өө	ᠥᠭᠡᠳᠡ ᠲᠥᠭᠡ ᠲᠥᠯᠦᠭᠡ	Өөд Төө Төлөө	игү➟үү	ᠰᠢᠭᠦᠰᠦ ᠰᠢᠭᠦᠦ ᠲᠦᠯᠬᠢᠭᠦᠷ	Шүүс Шүү Түлхүүр
агу➟уу	ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠪᠠᠭᠤᠳᠠᠯ ᠰᠠᠭᠤᠳᠠᠯ	Уул Буудал Суудал	ийа➟аа,ио, оо,иа	ᠬᠣᠷᠰᠢᠶ᠎ᠠ ᠭᠣᠯᠢᠶ᠎ᠠ ᠬᠠᠰᠢᠶ᠎ᠠ	Хоршоо Голио Хашаа
угу➟уу	ᠤᠭᠤᠴᠠ ᠤᠭᠤᠷᠢᠭ ᠬᠤᠷᠤᠭᠤ	Ууц Уураг Хуруу	ий-э➟ээ,өө	ᠬᠦᠰᠢᠶ᠎ᠡ ᠬᠦᠷᠢᠶ᠎ᠡ ᠵᠢᠱᠢᠶ᠎ᠡ	Хөшөө Хүрээ Жишээ

гэх мэт.

2. Урт эгшгийг хосоор тэмдэглэдэг жишээ:

Урт эгшгийг хос эгшгээр тэмдэглэсэн нь

Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг
ᠲᠠᠤᠯᠠᠢ	Туулай	ᠨᠠᠯᠠᠤ	Налуу
ᠲᠡᠦᠬᠡ	Түүх	ᠢᠨᠳᠡᠦ	Индүү
ᠬᠠᠤᠯᠢ	Хууль
ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ	Хүүхэд

гэх мэт.

3. Урт эгшгийг ижил эгшиг давхарлан бичсэн жишээ:

Урт эгшгийг ижил эгшгээр давхарлан бичсэн нь

Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг
ᠠᠭᠠᠷᠤᠤᠯ	Ааруул	ᠪᠣᠷᠤᠤᠬᠠᠢ	Бороохой
ᠠᠭᠤᠤ	Агуу	ᠬᠦᠦ	Хүү
ᠪᠢᠯᠵᠤᠤᠬᠠᠢ	Бялзуухай	ᠴᠥᠪᠦᠷᠢᠭᠦᠦ	Цэврүү
ᠪᠤᠷᠤᠤ	Бороо	ᠤᠤᠬᠠᠢ	Уухай

гэх мэт.

4. Урт эгшгийг богиноор тэмдэглэдэг жишээ:

Урт эгшгийг богино эгшгээр тэмдэглэсэн нь

Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг
ᠠᠪᠤ	Аав	ᠴᠠᠭᠠᠨ	Цагаан
ᠡᠵᠢ	Ээж	ᠴᠣᠬᠣᠷ	Цоохор
ᠠᠭᠠᠷ	Агаар	ᠰᠦᠨ	Сүү
ᠦᠷ	Үүр	ᠬᠦ	хөө
ᠭᠡᠷ᠎ᠡ	Гэрээ	ᠣ	оо
ᠪᠢᠷ	Бийр	ᠱᠣ	Шоо
ᠬᠦᠷ	Хөөр

гэх мэт.

5. Богино эгшгийг давхар гэдсээр тэмдэглэдэг жишээ:

Богино эгшгийг давхар гэдсээр тэмдэглэсэн нь

Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг
ᠭᠣᠣᠯ	Гол	ᠲᠣᠣᠷ	Тор
ᠬᠣᠣᠰ	Хос	ᠬᠣᠣᠷ	Хор
ᠯᠤᠤᠰ	Лус	ᠬᠣᠣᠷ᠎ᠠ	Хор

гэх мэт.

6. Хос эгшгийг үгийн эхэнд дунд хоёр шилбэтэй, адагт эгшиг нумаар тэмдэглэдэг

Жишээлбэл:

Хос эгшгийг тэмдэглэсэн нь

Бичлэг	Хөрвүүлэг	Бичлэг	Хөрвүүлэг
ᠠᠢᠮᠠᠭ	Аймаг	ᠪᠡᠭᠡᠯᠡᠢ	Бээлий
ᠠᠢᠷᠠᠭ	Айраг	ᠣᠢ	Ой
ᠡᠢᠮᠦ	Ийм	ᠬᠣᠷᠭᠤᠢ	Хоргой
ᠣᠢᠮᠣᠰᠤ	Оймс	ᠮᠤᠭᠠᠢ	Могой
ᠬᠣᠷᠤᠬᠠᠢᠳᠤ	Хорхойт	ᠬᠦᠢ	Хүй
ᠤᠢᠳᠬᠠᠷ	Уйтгар	ᠪᠦᠬᠦᠢ	Бүхий
ᠦᠢᠯᠡ	Үйл	ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ	Өлгий
ᠪᠠᠢ	Бай

Жишээ

Бичмэл	Дармал	Эхний үгийн үсгийн задаргаа
		v 　 i k i p e d i y a

• Кирилл: Википедиа Чөлөөт Нэвтэрхий Толь Бичиг Болой.

Цахим холбоос

 Commons: Mongolian script – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

Монгол бичиг/ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ/Mongol bichig

</noinclude>