Орос дахь еврейчүүдийн түүх
Орос дахь еврейчүүдийн түүх — Оросын Хаант улс, Зөвлөлт Холбоот Улс болон сүүлд Оросын Холбооны Улсын газар нутаг дахь еврейчүүдийн түүхийг хэлнэ.
Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл задран хуваагдсаны дараа олон тооны еврейчүүд амьдардаг газар нутаг Оросын хаант улсын бүрэлдэхүүнд орсон байна. 19-р зууны эцэс гэхэд дэлхий дахь хамгийн олон тооны еврейчүүд Оросын Хаант улсад амьдарч байжээ (1880 онд нийт еврей хүмүүсийн 67% Орост амьдарч байжээ). Гэсэн хэдий ч 1881-1906 он хооронд еврей үндэстнийг хоморголон мөшгих, хавчих үе болон Оросын Иргэний дайны үеэр 2 сая гаруй еврейчүүд Оросын эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг орхин ихэвчлэн АНУ руу цагаачилан гарсан байна.
ЗХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Дэлхийн 2-р дайны үеэр болсон үндэстэн угсаагаар нь устгах (геноцид) үйл ажиллагааны үеэр ойролцоогоор 2 сая орчим еврейчүүдийг Германы нацистууд болон тэдний хамтран зүтгэгчид устгасан юм.
1980-аад оны сүүл, 1990-ээд оны эхээр ЗСБНХУ-д цагаачлалын хязгаарлалтыг цуцалсны дараа зөвлөлтийн еврейчүүдын бараг тал хувь нь тус улсыг орхиж Израиль, АНУ, Герман руу цагаачилсан байна.
ЗСБНХУ-ыг орхин гарсан орос хэлээр ярьдаг еврейчүүдийн нэлээд хэсэг нь АНУ, Израиль, Канад, Герман, Австри, Австрали, Шинэ Зеланд, Их Британи, Бельги, Нидерланд зэрэг орнуудад гарч амьдарч байна.
2010 оны хүн амын тооллогоор ОХУ дахь еврейчүүдийн тоо 156,801 хүн буюу Оросын нийт хүн амын 0.11% орчим байжээ. 2021 оны хүн амын тооллогоор энэ тоо 82,644 хүн байсан буюу Оросын нийт хүн амын 0.06% болж буурчээ. Орос улсад 1991 оноос хойш Еврейн автономит муж нь Холбооны бие даасан субьект болон оршин тогтнож байсан боловч тус мужид 2010 оны байдлаар зөвхөн 1628 еврей буюу Оросын нийт еврей хүн амын 1.03% -ийг эзэлж байгаа юм.
Өмнөх түүх[засварлах | кодоор засварлах]
13-16 дугаар зуунд Литвын Их Гүнт улсын нутаг дэвсгэр дээр слав хэлээр ярьдаг (заримдаа бичдэг) иудейчүүд амьдарч байсан. Англи, Франц, Испани болон Баруун Европын бусад орноос янз бүрийн цаг үед олноор нь хөөгдөж байсан, 14-р зуунд Германд хавчигдсан баруун Европын еврейчүүд (Ашкеназууд) Польшийн хаан III Казимир-ийн урилгыг хүлээн авч Польш улсад суурьшихад хүргэсэн байна.
Славян хэлээр ярьдаг еврейчүүд идиш хэлээр ярьдаг хүмүүсийн дунд ууссан байна. Дараа нь иудейчүүд Польш, Литвын нутаг дэвсгэрт зохих ёсоор суурьшиж, Польш-Литвын хамтын нөхөрлөлийн нэг хэсэг болох Беларусь, Украины нутаг дэвсгэрт мөн тархан суурьшиж эхэлсэн юм.
Сонгодог иудаизмыг хүлээн зөвшөөрдөг нутгийн еврейчүүд болон караитууд (14-р зуунаас хойш дурдсан) Крымд үргэлжлүүлэн амьдарсаар байжээ. Крымын хаант улс дахь еврейчүүд нь генуячууд болон грекчүүдтэй өрсөлдөн худалдаа арилжаа хийж чөлөөтэй амьдарч байсан байна.
Византигаар дамжин ирсэн Оросын үнэн алдартны шашны номлогчид еврейн эсрэг үзэл суртлын уламжлалыг авчирсан юм. Тухайн үед еврейчүүдийн эсрэг сүм хийдийн үзэл бодол жирийн хүн амд бага нөлөө үзүүлж байсан боловч 16-р зуунд байдал эрс өөрчлөгдсөн.
Польш, Литвын еврей худалдаачид Оросын нутаг дэвсгэрт зөвхөн худалдаа хийхээр түр хугацаагаар ирдэг байжээ. Москвагийн их гүрэн, хаадууд еврейчүүдийг газар нутагтаа суурьшуулахыг зөвшөөрдөггүй байв. Тухайн үеийн Оросын ард түмэн Христэд итгэгч бус, ялангуяа иудейчүүдийг сэжиглэж байсан нь иудаизмын тэрс үзэл бий болоход хүргэсэн гэдэг.
"Догшин" Иван хаан улс дотроо еврейчүүдийг байлгахыг хориглож, хоригийг сайтар дагаж мөрдөхийг шаарддаг байжээ.
1563 оны 2-р сард "Догшин" Иваны цэргүүд Полоцк хотыг (белорус. По́лацк) эзлэн авсны дараа домог ёсоор оросын Үнэн алдартны Христийн шашинд орохоос татгалзсан 300 орчим нутгийн еврейчүүдийг Двина мөрөнд живүүлсэн гэдэг.
Агуу I Пётр оросын шашинд орсон зарим еврейччүдийг Оросын язгууртны дээд хүрээлэлд оруулсан байна. Үнэн алдартны шашинд орсон иудейчүүд бол дэд канцлер П.Шафиров, Амстердам, Вена хотод төлөөлөгч байсан А.Веселовский (хоёулаа Мещанская слободагаас ирсэн), Санкт-Петербург хотын цагдаагийн газрын дарга А.Дивьер нар байв. Гэсэн хэдий ч I Пётр еврей худалдаачдын Орос руу нэвтрэх хүсэлтийг байнга няцаадаг байсан нь Ортодокс буюу үнэн алдартны сүмтэй хурцадсан харилцаагаа улам гүнзийрүүлэхийг хүсээгүй байсантай холбоотой гэж үздэг юм. Гэсэн хэдий ч I Пётр -ийн үед иудейчүүд Польштой хиллэдэг Оросын нутаг дэвсгэрт, ялангуяа "Бага Орос" (орос. Малая Русь, Малороссия) руу ихээхэн хэмжээгээр нэвтэрч эхэлсэн.
1727 оны 4-р сарын 20-нд I Петр хаан нас барсны дараа I Екатерина хатан хаан бүх еврейчүүдийг Эзэнт гүрнээс хөөн гаргах тухай зарлиг гаргасан байна.
Польш дахь еврейчүүд капиталист буюу арилжааны хандлагтай байсан: тэд хөдөө аж ахуйн газар түрээслэх, хувийн жижиг, дунд зээлийн (хөлбөр) салбарт ноёрхож байсан бөгөөд бүх зүйлд маш идэвхтэй байв. худалдааны төрөл; зарим газар (жишээлбэл, хувцас засах) еврей гар урчууд бараг монополь эрх мэдэлтэй байсан. Дундад зууны ертөнцөд энэ нь Христийн шашинтай хөршүүдийн дунд сөрөг хандлагыг бий болгосон. Польшийг хуваах үед еврейчүүдийн эдийн засгийн нөлөө (ялангуяа санхүүгийн салбарт) ихээхэн буурсан боловч еврейчүүд бусдыг "мөлжөгчид" гэсэн дүр төрх олон нийтийн дунд давамгайлж байжээ.
Оросын бусад субъектуудын нэгэн адил иудейчүүд оршин суух газраа сонгох бүрэн эрхгүй байсан юм. 1791 оны 12-р сарын 28-ны өдрийн II Екатерина -ийн зарлигаар тэдний амьдарч аж ахуй эрхлэх нутаг дэвсгэрийг зааж тогтоож өгсөн бөгөөд үүнийг хожим нь "Еврейчүүдийн суурших бүс нутаг" нэртэй болсон. Энэ бүсэд эхэндээ Литв, Беларусь, Шинэ Орос (орос. Новороссия) болон орчин үеийн Украины нутаг дэвсгэрийн хэсгийг хамарсан байна.
Нутгийн тариачдыг сүйрүүлэхэд хүргэсэн гэж үзэж байсан тул засгийн газар иудейчүүдийг уушийн буюу зоогийн газар ажлуулах, тээрэм, сүүний ферм, газар эзэмших, загас барих, түрээслэх эрхийг таслан зогсоохыг оролдсон байна. Үүнээс үүдээд иудейчүүдийг тосгонд амьдрахыг хориглосон ажээ. Энэхүү хориг нь Оросын эзэнт гүрний еврей хүн амын бараг тал хувийг тэжээдэг эдийн засгийн орлого шууд хаагдсан. Гэсэн хэдий ч хөдөө орон нутгийн эдийн засагт еврейчүүдийн гүйцэтгэх үүрэг маш их байсан тул 1809 онд еврейчүүдийг тосгоноос хот руу хүчээр нүүлгэн шилжүүлэхийг зогсоожээ.
I Александр хааны үед төрөөс еврейчүүдад зориулсан эрх зүйн зохицуулалт гаргаж өгсөн. 1804 оны тогтоол нь еврейчүүдийн амьдралын бараг бүх салбарт зохицуулалт болж нөлөөлсөн. Энэхүү тогтоол нь еврей хүн амын эдийн засгийн илүү бүтээмжтэй үйл ажиллагааг идэвхжүүлэхийн тулд хязгаарлалт, хориг, түүнчлэн еврейчүүдийн эдийн засгийн амьдрал дахь эрхийг тусгасан болно. Засгийн газар хөдөө тосгоноос хөөж, хот, ажилчдын сууринд нүүлгэн шилжүүлэхийг эрмэлзэж байсан еврей үйлдвэрлэгч, согтууруулах ундаа худалдагчдад онцгой анхаарал хандуулав.
1804 оны 12-р сарын 9-ний өдрийн зарлигаар Орос дахь еврейчүүдийг Новороссияд энэ зорилгоор тусгайлан тогтоосон хүн амгүй газар нутагт хөдөө аж ахуйн суурин (колони) байгуулахын тулд тариачны ангид оруулахыг зөвшөөрөв. Бусад колоничлогчдын нэгэн адил иудейчүүд татварын түр зуурын хөнгөлөлт эдэлдэг байв.
Беларусийн хэдэн зуун еврей гэр бүл засгийн газрын уриалгыг хүлээн авч 1808 онд хөдөө аж ахуйн анхны колониудыг байгуулжээ. Гэвч еврейчүүд нэг талаас хөдөө аж ахуйг сайн мэдэхгүй байсан, нөгөө талаас хөгжөөгүй тал хээрийн бүс нутгийг эзэмшихэд маш хүнд байсан учраас удалгүй эдгээр колониуд уналтад орсон байна.
I Николай хааны үед хамгийн чухал өөрчлөлтүүдийн нэг бол 1840-өөд онд боловсролтой иудей шашны раббин багш нарыг бэлтгэх зорилготой бага сургууль, коллеж (Вильно, Житомир) зэрэг улсын Еврей боловсролын тогтолцоог бий болгосон явдал байв. Үүний тулд Германы шинэчлэлийн раввин Макс Лилиенталийг Оросын засгийн газрын зөвлөхөөр урьж авчирч байжээ. Энэхүү боловсролын шинэчлэл нь сүүлд еврей сэхээтэн, сурган хүмүүжүүлэгчдийн давхаргыг бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна.
II Александрын шинэчлэлийн үр дүнд Орост эхэлсэн эдийн засгийн хурдацтай өсөлтөд Еврей бизнес эрхлэгчид чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд тэдний хүчин чармайлтын ачаар Украин Оросын эзэнт гүрний хамгийн эрчимтэй хөгжиж буй бүс нутгийн нэг болжээ. Оросын эдийн засгийн янз бүрийн салбарыг хөгжүүлэхэд тэргүүлэх үүргийг төртэй нягт хамтран ажилладаг Евзель Гунцбург (Günzburg), Лазар Поляков нарын хувийн банкууд их үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Эрчимтэй хөгжиж буй чихрийн үйлдвэрлэлийн хамгийн том бизнес эрхлэгчид нь өмнө нь томоохон фермерүүд байсан Зайцев, Бродский нар байв. Одесса хотыг Оросын эзэнт гүрний хамгийн том хотуудын нэг болгож чухал боомт болгон хөгжүүлэхэд еврейчүүд мөн ихээхэн хувь нэмрээ оруулсан юм.
1855-1860 онд "Гамагид", "Ха-Мелиц", "Гакармель" гэх сонингууд еврей хэл дээр гарч эхэлсэн. 1860-аад оны эхээр орос хэл дээрх еврей уран зохиол бас гарч ирсэн байна. Орос хэл дээрх тогтмол хэвлэлүүд (Одесс дахь "Рассвет", "Сион", "Ден", Санкт-Петербургт шинэ "Рассвет", "Восход" гэх мэт) еврейчүүдийн эрх тэгш байдлыг хамгаалж байв. Хожим 1880-аад оноос Оросын эзэнт гүрний хамгийн алдартай еврей зохиолч Шолом-Алейхемийн (С.Н. Рабинович) уран зохиол дэлгэрч эхэлсэн.
III Александр хааны үед еврейчүүдэд дараах зүйлийг хоргилсон. Үүнд:
- Хөдөө орон нутагт шинээр суурших.
- Суурьшлын бүсээс гадна үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авах.
- Газар түрээслэх.
- Ням гараг болон Христийн шашны баяраар худалдаа хийх зэргийг еврейчүүдэд хориглосон байна.
1887 онд тосгонд амьдардаг еврейчүүдийг нэг тосгоноос нөгөө тосгонд очихыг хориглов. Михаил Штереншис энэ хоригийг "иудейчүүдийн хамжилагат ёс" гэж үзэж байсан. Сүүлд 1917 онд Оросын Түр засгийн газрын шийдвэрээр энэхүү түр дүрмийг цуцалсан байна.
1881-1914 онуудад суурин газар нутгийг бүхэлд нь хамарсан хядлага, антисемитизм, Оросын эзэнт гүрний улс төрийн дэглэмийн еврейчүүдийн эсрэг бодлого, иргэний эрх, эрх чөлөөг хязгаарлах, нийгэм, эдийн засгийн уламжлалт бүтцийг устгах зэрэг үр дүнд эдийн засгийн байдал муудаж, еврейчүүдийн ядуурал нэмэгдэж, 1 сая 980 мянган еврей улс орноо орхин ихэнхи нь АНУ руу гарчээ.
1917 оны "Хоёрдугаар сарын хувьсгал" Оросын еврейчүүдийн байдлыг эрс өөрчилсөн. 1917 оны 3-р сарын 3-нд Төрийн Думын дарга М.Родзянко, Сайд-Түр засгийн газрын дарга хунтайж Г.Львов нарын тунхаг бичигт Түр засгийн газрын гол зорилгын нэг нь "... анги, шашны болон үндэсний бүх хязгаарлалтыг цуцлах юм" гэжээ. 3-р сарын 20-нд Түр засгийн газар "Оросын иргэдийн эрхийг тодорхой шашин шүтлэг, шашин шүтлэг, үндэстний харьяаллаар нь хязгаарласан" бүх зүйлийг цуцалсан тогтоол гаргасан байна.
1917 онд Оросын түүхэнд анх удаа еврейчүүд төв болон орон нутгийн засаг захиргааны өндөр албан тушаалыг хашиж эхлэв. Ийнхүү кадет С.Лури Худалдаа аж үйлдвэрийн сайдын нөхөр, меньшевикүүд С.Шварц, А.Гинзбург-Наумов нар Хөдөлмөрийн сайдын нөхдүүд, Социалист хувьсгалч П.Рутенберг дэд сайдын туслах болов. А.Галперн - Сайд нарын зөвлөлийн ажил хариуцсан менежер. Еврей хуульч М.Винавер, О.Грузенберг, И.Гуревич, Г.Блюменфельд нар сенатор болжээ. Г.Шрадер Петроград хотын дарга болж, Социалист-хувьсгалт үзэлтэн О.Минор Москвад хотын Думыг, А.Вайнштейн (Рахмиэл) Минскт, меньшевик И.Полонский - Екатеринослав, Д.Чертков - Саратов хотын дарга болжээ.
Зөвлөлтийн үе[засварлах | кодоор засварлах]
Мөн еврейчүүд Ажилчин ба цэргүүдийн депутатуудын зөвлөлийн ажилд идэвхтэй оролцов. Меньшевик Ф.Дан, М.Либер, Л.Мартов, Р.Абрамович, Социалист хувьсгалч А.Гоц нар Петроградын ажилчид, цэргүүдийн депутатуудын зөвлөлд ажиллаж байв. Бүх Оросын Ажилчин, Цэргийн депутатуудын Зөвлөлийн анхдугаар их хурлаар А.Готцыг Бүх Оросын Төв Гүйцэтгэх Хорооны (ВЦИК) даргаар сонгов. 1917 оны есдүгээр сард Лев Троцкий Петроградын Зөвлөлийн дарга болсон. Аймгийн зөвлөлүүдэд, ялангуяа хуучнаар Еврей суурьшлын бүс нутаг болон бүх Оросын намуудыг төлөөлж байсан еврейчүүдийн оролцоо бүр ч их ажиглагдаж байв.
Большевик нам дахь олон тооны еврейчүүд Зөвлөлт засгийн эрхийг "еврейчүүд" авсан гэж үзэж байв. 1918 оны 12-р сард Цагаан оросын "Сайн дурын арми" еврейчүүдийн эсрэг ухуулах хуудас, товхимол, сонин хэвлэж байжээ.
"Дер Эмес" («Үнэн») Еврей сонин 1918-1939 онуудад хэвлэгдэн гарч байсан.
Идиш хэл дээр гарч байсан сонинууд: