Баян-Овоо сум (Хэнтий)

"Баян-Овоо сум" үгээр энд холбогдлоо. Бусад утгыг, «Баян-Овоо сум (салаа утга)»-с харна уу.

Баян-Овоо сум ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠨᠣᠪᠤᠭ᠎ᠠᠰᠤᠮᠤ
Сум
Баян-Овоо сум Монгол дахь байршил
Солбицол: 47°47′09″N 112°06′59″E
Улс	Монгол
Аймаг	Хэнтий
Байгуулагдсан	1923 он
Сумын төв	Жавхлант
Газар нутаг
• Нийт	3,381 км2 (1,305 бээр2)
Өндөр	921 м (3,024 фут)
Хүн ам  (2022)
• Нийт	▼ 2,005
Цагийн бүс	UTC+8 (UTC+8)
Шуудангийн код	23010

Баян-Овоо — Хэнтий аймгийн сум. 338.1 мян.га газар нутагтай, Дорнодын их талын баруун зах, Хэнтий аймгийн зүүн хилд Батноров, Норовлин, Баянхутаг, Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр, Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан, Түмэнцогт сумдтай хил залган оршдог. Баян-Овоо сум нь Монголын Дорнод талын их муж, Халхын дундад ба Дарьгангын талархаг мужийн Ухаа гүвээт Халхын дундад талын тойрогт хамрагдах бөгөөд хээрийн бүсэд далайн түвшнээс дээш 830-1400м-т оршдог.

Газарзүйн онцлог

• Нутгийн урд хэсэгт байгалийн үзэсгэлэн цогцолсон, геологийн өвөрмөц тогтоцтой “ХарЯмаат”-ын БНГ 40.5 мян\га, зүүн хэсэгтээ тал хээрийн экосистемийг бүрдүүлэгч цагаан зээрийн нутаг болох “Тосонхулстай” БНГ 54.9 мян\га нутгийг хамардаг.
• Хар-Ямаатын БНГ-т улиас, улиангаран төгөлтэй, өрөл, мойл, нохойн хошуу, гүйлс, бүйлс зэрэг сөөг, сөөгөнцөр ургадаг. 160 гаруй зүйлийн ургамал ургадгаас эмийн болон хүнсний ашигт ургамал 30-аад хувийг эзлэх бөгөөд эртний үлдвэр ургамлуудын зүйлээр баялаг. Халиун буга, бор гөрөөс болон саарал чоно, дорго, цагаан зээр, талын үнэг, хярс үнэг, бор туулай зэрэг тал хээрийн амьтад амьдардаг. Мөн талын бүргэд, талын сар, идлэг шонхор зэрэг өвөлждөг шувуудаас гадна нүүдлийн болон эргийн усны шувууд элбэг тохиолдоно.

Түүх

Манжийн эрхшээлийн үед Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын өнөөгийн газар нутагт Сэцэн хан аймгийн Дархан хошой чин вангийн хошуу (1691), Эрдэнэдалай вангийн хошуу (1691), Сүжигт бэйсийн хошуу (1701) тус тус хувиарлагдаж байсан.  Тус сумын нутагт Их эзэн Чингис хааны эх Өүлүн хатан, дүү Отчигон хоёрын нутаглаж байсан газар хэмээн түүхэн сурвалж бичигт тэмдэглэгдэн үлдсэн. Мөн Хубилай хааны төрсөн нутаг болох талаар түүхийн улбааг эрдэмтэд судлан тогтоохоор ажилласаар байна.

Ардын хувьсгал ялсны дараагаар 1923 онд Хан Хэнтий уулын аймагт багтан байгуулагдсан, түүхэндээ 3 удаа томоохон нүүдэл хийж, 1941 онд Хөндлөн Ухаагаас Жавхлантын өвөрт ирж суурьшжээ.

Хүн ам

2010 оны тооллогоор Монгол улсын харьяат иргэн, Баян-Овоо сумын суурин хүн ам - 1,581. Энэ тооллогоор бол аймгийнхаа 17 сумнаас 3-р цөөн хүн амтай сум гэж үзэгдэнэ. 2016 оны тооллогоор 530 өрх, 1709 хүн амтай, Хүн амын олонхи нь халх ястан, цөөн тооны бага ястанууд амьдардаг. 2019 оны байдлаар 609 өрх, 1916 хүн ам, 208973 толгой малтай болж жилээс жилд хүн ам, малын тоо өссөн  байна. Сумын нутаг захиргааны 4 багт хуваагддаг.

Багуудын хүн ам

	Багийн нэр	Хүн ам (2023)
1	Дэлгэрхаан	452
2	Наран	479
3	Сүмбэр	530
4	Жавхлант	534

Баян-Овоо сумын хүн амын хүснэгт

он	хүн амын тоо
2014	1660
2015	1657
2016	1709
2017	1779
2018	1888
2019	1894
2020	1932
2021	2023
2022	2005
2023	1995

Түүхэн дурсгалт газрууд

Гүрмийн нуурын чулуун зэвсгийн дурсгал: Гүрмийн нуур нь эмчилгээний чанараараа Аваргатосон нууртай ижил, Гүрмийн нуурыг 2005 онд аймгийн тусгай хамгаалалтад авсан бөгөөд сумын төвөөс зүүн хойш 7-8 км-т д.т.д 918мийн өндөрт оршдог эрдэст нуур юм. Нуурын урт 3.1 км, өргөн 2.66 км, эргийн шугамын урт 8.8 км, хамгийн их гүн 4.8 м, урд хэсгээрээ 5 м өндөр элсэн хаялагатай. Нуурын баруун хойд талд орших Дэлгэр-Овоо уулын энгэр бэлээр эртний булш, хиргисүүр, тахилын онгон, нуурын зүүн эргээр чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд тохиолдоно. Нуур нь 3 төрлийн шавар, 3 төрлийн усны шавьжтай. Эдгээрийг эрт дээр үеэс үе мөчний өвчин, харшлын өвчин, артерын цусны даралтын өвчний үед хэрэглэж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд ирж эмчлүүлэх, аялагчдын тоо нэмэгдсээр байна

Ханзат хотын туурь: Нэрт археологич Х.Пэрлээ абугайн “Монгол ард улсын эрт, дунд үеийн хот суурины товчоон” зохиолын он цаг нь тодорхойгүй дурсгалын хэсэгт “Ханзат. Хэрлэн голд Батхаан уулнаас баруунтай Улаанбаатар, Чойбалсангийн замын урд талд бий. Тойрсон шороон хэрэм байсан ором байна. Хэрэмний голд том том засмал боржин баганын ивүүр олон байна. Өнгийн паалантай чимэглэл бүхий барилга байжээ” (Пэрлээ, 2012: 242) хэмээн анх тэмдэглэсэн байна.

“Ханзат хот”-н туурьд Монгол-Японы хамтарсан “Шинэ зуун” төслийн баг 2017, 2018, 2019 онуудад малтлага судалгааг явуулсан байдаг. Уг дурсгал нь 220 х 160 м шороон хэрэмний дотор жижиг хэмжээтэй давхар хэрэмтэй, түүний дотор талд том жижиг дөрвөн барилгын нуранги шороон овгор бүхий дурсгал юм. Эдгээрээс хэрэмний хойд, гол хэсэгт байрлах хэд хэдэн баганын суурь чулуу ил гарсан, томоохон барилгын тууриар “Ханзат хот” хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Гадна хэрэм нь зүүн болон баруун, хойд талдаа гарах хаалгатай байсан ор мэдэгдэх ба харин урд талын хэсэг голын усанд автаж эвдэрчээ.

Ханзат хотын туурь нь хойд болон урд талдаа гарах хаалга бүхий ором мэдэгдсэн бөгөөд модон баганатай байжээ. Бид 2018 онд хойд талдаа 10 ш, баруун талд 7 ш баганын суурь чулуу илрүүлсэн бол энэ 2019оны малтлага судалгаагаар шинээр 20 ш баганын суурь чулуу илрүүлсэн билээ. Ингэснээр нийт 36 ш суурь чулуу ил болж, хотын туурь нь нийт 42-46 ш баганатай байсан болов уу хэмээн таамаглаж байна.

Судалгааны үр дүнд тус барилгыг барихдаа 1 чи нь 31.6 см хэмжээсээр тооцон барьсан гэж үзэж буй бөгөөд энэ нь Алтан улсын үед ашиглаж байсан хэмжээс юм. Монголын эзэнт гүрний үеийн дурсгалаас Өгэдэй хааны үеийн барилгын туурь ийм хэмжээсээр хэмжиж барьдаг байсныг тогтоосон билээ. Энэ хэмжээсээр үзэхэд “Ханзат”-ын барилгын гадна талын хэмжээ зүүн болон баруун тал нь 700 чи, хойд болон урд тал нь 500 чи хэмжээтэй баригдсан байна

Бид 2018 онд 7 ш дээжинд он цаг тогтоох шинжилгээ хийсэн бөгөөд эхний гурван дээж XI зууны эхэн үеэс XII зууны дунд хагаст хамаарахаар гарсан хэдий ч зөвхөн модны нүүрсэнд хийсэн шинжилгээ учраас дахин нягтлах шаардлагатай байв. Иймээс 2019 оны малтлагаар барилгын шалны хэсгээс илэрсэн малын ясны дээжинд он цаг тогтоох судалгаа хийлгэхэд 1260 -1280-аад онд хамаарахаар гарсан нь илүү бодитой хэмээн үзэж байна.

1237 онд баригдсан хэмээн үздэг Өгэдэй хааны “Гэгээ цагаан орд” буюу Дойтын балгасын барилгын хэмжээ нь 130 чи байдаг. Энэ нь “Ханзат”-ын туурьтай хэмжээний хувьд ойролцоо байгаа юм. “Ханзат” нь хаан эсвэл хан хүүгийн зиндааны дээд язгууртны ордон байсан хэмээн урьдчилсан байдлаар үзэж болохоор байна. Малтлагын явцад зөвхөн хаад язгууртны орд өргөөний хийц чимэглэлд хэрэглэгддэг байсан өнгөлгөөтэй, дээврийн нөмрөг, тосгуур болон луун хээтэй нүүр ваарын томоохон хэсгүүд олноор гарсан юм. Малтлага судалгааг үргэлжлүүлж, бүтэц, зохион байгуулалт, он цагийн хамаарлыг улам бататган, орд өргөөний “эзэн”-ийг Монголын дундад зууны үеийн түүхэн үйл хэргийн учир холбоонд үндэслэн, сурвалжийн мэдээ баримтаар тогтоох нь ойрын зорилт болж байна.

Чингисийн морины уяа: Монгол орны бараг бүх аймагт байдаг хөшөө дурсгал 3-4 м өндөр гозгор нарийн хөшөө чулууг Чингисийн морины уяа, Чингисийн гүүн зэлний гадас мэтээр домоглон нэрлэж иржээ. Хөшөөний ард талд эртний хятад ханз бичиг, дүрстэй.

Есөн хүний агуй: (Домог) Урьд нэгэн цагт өглөөгүүр энгэрийнх нь худаг дээр мал услахаар хүмүүс иржээ. Тэгтэл адууны дэл сүүлний ганц ширхэг хялгасаар есөн хэдгэнийн хөлөөр нь холбоод орхичихсон байсан гэнэ. Хүмүүс хачин юм хэн ингэдэг байна аа гэж гайхацгаажээ. Үүнийг хийсэн хүмүүс энэ ууланд байгаа гэж нутгийн иргэд нум саадгаа агсаж, уулийг бүслэсэн байна. Гэтэл ууланд их л холоос ирж, ядарч зүдэрсэн 9 хүн байж. Эдгээр хүмүүс нь Сангас, Төвдийн иргэд байсан бөгөөд нутгийн ардууд орон гэр, хоол хүнсээр туслаж байсан гэдэг. Ингээд тус уулыг 9 хүн хэмээн нэрлэсэн түүхтэй.

Бичигт хад: Дэлгэрхаан багийн нутагт орших сумын төвөөс 40-өөд км-т Загийн амны Бичигт хаданд нь 1 мөр Монгол, 2 мөр Төвд үсгээр бичсэн бичээс байдаг. Монгол бичгээр Их Монгол улс гэж сийлсэн бөгөөд Төвд үсгээр “Ум ма ни бодь ми хум” гэж бичсэн байдаг.

Байгалийн баялаг, ашигт малтмалын орд газар:

Сумын нутаг дэвсгэрт ашигт малтмалын илрэл 25 тэмдэглэгдсэн байдгаас хайлуур жоншны далд уурхай 1 ажиллаж байна. Тус суманд Номхон далайн ай савд багтах уулын түргэн урсгалт Хэрлэн гол, Сүмбэр, Наанги, Чойчин зэрэг нуурууд нь хужир шүү, давсаар баялаг, зүүн бүсийн сумдыг хужир шүүгээр хангаж байна.

Энд төрсөн хүн

• Дансранбилэгийн Догсом (1884–1941) — төр нийгмийн зүтгэлтэн
• Самаагийн Гомбожав (1901–1980) — Гандан хийдийн хамба лам
• Г. Чулуунбаатар (1950) — зууны манлай сумын заан
• Ч. Сэрээтэр (1924—2009)— төр нийгмийн зүтгэлтэн