Их Юань улсын нэвтэрхий хууль
Их Юань улсын нэвтэрхий хууль нь Монголын Юань улс даяар мөрдөж байсан томоохон хууль зүлийн бичгүүдийн нэгд зайлшгүй ордог. Энэхүү хууль нь өмнөх үеийн Их Засаг хууль, 1262 оны Ярьж эмхэтгэсэн хууль цаазын бичиг, 1263 оны Өртөөний шинэ хууль, 1264 оны Шинэ эмхэтгэсэн хуулийн бичиг , 1271 оны Төвлөн засах яамнаас боловсруулсан хуулийн бичиг, 1291 оны Жыюаний шинэ хууль зэрэг томоохон хуулийн уламжлал бөгөөд тэдгээрийн боловсронгуй хэлбэр нь байжээ. Мөн дараа үеийн олон хуулийн үндэс суурь болж өгсөн нь түүхийн чухал баримт бичиг юм.
Түүх[засварлах | кодоор засварлах]
Анх Чингис хаан Их Монгол Улсаа байгуулаад өөрийн газар нутагт шинээр нэгэн хууль гаргасан нь Их Яса буюу Их Засаг хууль байсан. Их Засаг хууль нь Өгэдэй, Мөнх хаадын үед улам дэлгэрэнгүй болж, хойч үеийн цаазуудын гол тулгуур болж байсан.
Хубилай хаан өмнө зүгт сууж эхэлснээр хуучин хууль суурин иргэнийг хуульчилан захирахад тохиромжгүй болж ирсэн. Тиймээс хуучин Тан, Сүн улсын хууль цаазыг монголын хууль цааз болон монгол төрийн үзэл баримтлалтай уялдуулж байсны дотроос хамгийн том нь, Жыюаний шинэ хууль болно. Үүнээс улбаалан 1305 онд Да Дө Лю Лин (Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл) гэх цаазыг баталж гаргасан. Эдгээр нь олон хүнтэй хятад орныг хууль цаазын дагуу захирах байсныг тухайн үеийн монгол ноёд түшмэд ухамсарлаж байсны илрэл гэж үзэлтэй.
Буянт хаан, Гэгээн хааны үеэс эхлээд шинээр хууль зохиох ажил өрнөж эцэстээ 1320-1322 оны үед 2539 зүйл бүхий Их Юань улсын нэвтэрхий хуулийг баталжээ. Их Юань улсын нэвтэрхий хуулийг хэрэгжүүлэх, цаашид боловсронгуй болгох талаар тухайн үед Гэгээн хаан, түүнийг тойрон хүрээлсэн Байжу чинсан нарын ноёдууд их анхаарч, хатуу хэрэгжүүлж байсан. Гэгээн хаан ба түүний талын ноёд 1323 онд хороогдсон ч, Тогоонтөмөр хааны үед зохиогдсон Жыжөн Тяогө гэх хуульд тусгалаа олсон байдаг. Харин энэ хуулийн нэг хувилбар нь Өмнөд Солонгос улсаас олдсон байдаг. Мөн Монгол улсын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн номын санд өвөр монголын эрдэмтэн Алтанбагана гуайн монгол орчуулгийн эх ноорог байдаг.