Юань улсын судар
Юань улсын судар[1] (元史) нь 1368-1370 оны хооронд Мин улсын хааны ордонд бичигдсэн. Уг түүхийн бичиг нь Монголын Юань улсын төрийн түүхийг тусгасан байдаг бөгөөд нийт 210 дэвтэрээс бүрдэх томоохон бүтээл юм.
Бүтэц
[засварлах | кодоор засварлах]Юань улсын судар нь Хятадын төрийн судруудын уламжилалт хэв загварын дагуу бичигдсэн байдаг ч, өмнөх үеийн судраас ялгаатай нь ямар нэгэн шүлэг, найраг багтаалгүй зөвхөн түүхэн хэрэг явдлыг бичсэнээрээ ялгардаг. Юань улсын судар хэмээх нь нийт 210 дэвтэр бөгөөд дотроо "Уг тэмдэглэл", "Ойллого", "Илтгэл", "Олон шастир" хэмээх 4 том бүлэгт хуваагддаг. Уг тэмдэглэлд 47 дэвтэр, Ойллогод 58 дэвтэр, Илтгэлд 8 дэвтэр, лон шастирд 96 дэвтэр тус тус багтана.
- Уг тэмдэглэл хэмээх бүлэгт 1-47 дэвтэр хамрах бөгөөд Чингис хаанаас Тогоонтөмөр хаан хүртлэх үеийн үйл явдалыг бичсэн байдаг.
- Ойллого бүлэг нь тэнгэрийн зурхай, таван махбод, . 48-105-р дэвтэрийг хамрана.
- Илтгэл бүлэг нь 106-113 дэвтэр хүртэл үргэлжилсэн. Хааны хатад татвар, угсаа төрлийн ван, гүнж, зайсан, гурван гүн, зайсан нарын намтарыг жагсаан бичсэн байдаг.
- Олон шастир бүлэг нь 114-210 дэвтэр хүртэл үргэлжилнэ. Үүнд хаан, хатан цолоор нэхэн өргөгдсөн 8 хүний намтар, монгол, хятан, зүрчин, сартуул, нанхиад угсааны гавъяат сайд түшмэдийн намтар, хаан угсааны вангууд, бичгийн мэргэд, цэргийн жанжин, тэдгээрийн эхнэрүүд, урвасан түшмэл, тэрслүү түшмэл, тайган нарын намтар ба Курё улс, Япон, Аннам, Ява арал, Тайланд, Бирм гэх мэт улсын хэрэг явдалыг бичсэн.
Судлагдсан түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Бичигдсэн түүх
[засварлах | кодоор засварлах]1368 оны 9 сард Тогоонтөмөр хаан нийслэл Дайду хотоос зугтан гарсны дараа Сюй Да жанжны удирдсан цэргүүд тус хотыг эзлэхэд Юань улсын хааны ордоноос Юань улсын хаадын үнэн магад тэмдэглэлийг олсон бөгөөд Нанжин хот руу илгээсэн. Үүний дараа Жу Юань Жан хаан зарлиг буулгаж, Юань улсын түүхийг бичихийг Төв яамны зүүн гарын чинсан Ли Шан Чанд тушаасан. Үүний дагуу хунтайж Жу Бяогийн багш Сүн Лянь, бичгийн түшмэл Ван Вэй нар Юань улсын сударыг ерөнхийлөн удирдсан байна. Тус сударыг бүтээхэд 30 гаруй бичгийн хүрээлэнгийн түшмэд оролцсон.
Уг бүтээл нь нийт 210 дэвтэр Энэ зохиолд Юан улсын үед боловсруулсан хэд хэдэн том бүтээлийг ашигласан байдаг. Тухайлбал: "Үнэн тэмдэглэл буюу магад хууль" , "Үе засах хууль бичиг" ,"Гавъяат түшмэдийн намтар" эдгээр зохиолыг Юан улсын судрыг зохиосноос хойш устгасан бололтой байдаг. Уг зохиолыг Хятад, Монгол сурвалж, аман мэдээг ашиглаж боловсруулсан ба 331 өдрийн дотор багтааж бичсэнээрээ хятадын түүхэнд хамгийн бага хугацаанд бичсэн, чанрын хувьд тааруу бүтээл юм. Энэ үеийн Мингийн хаан, дараагийн хаад ч энэ алдааг засуулаагүй.
Зарим нэг хүний намтрыг засаж бичсэн байдаг. "Юан ши" зохиолд хаадын намтраас гадна олон асуудлыг хөндсөн байдаг. Үүнд: амин зуулга, аж төрөл, уламжлал шиичлэл, бусад олон асуудлыг хөндсөн байдгаараа онцлогтой. Юань улсын судар хэдийгээр түүхийн бодит байдлыг гуйвуулж зарим зүйлийг орхисон боловч хэвлэгдсэн цагаасаа эхлэн судлаачдын сонирхлыг татаж байгаа бүтээл юм.
1370 оны 7-р сард бичиж дууссан энэ зохиолыг 3 сарын дотор багтаан барласан байна. Үүнийхээ дараа Хятадын бүх муж, засаг захиргааны бүх нэгжүүдэд тараан хүргэж түүнээс хойш 1522-1566 оны хооронд Жия Жингийн үед Нанжин хотын сургуулийн яамнаас "21 түүх" хэмээх цуврал зохиол хэвлэсэн . Түүний нэгэнд "Юан ши" -г оруулсан байна. Энэ удаагийн хэвлэлд анхны эхэд нь бага зэрэг засвар хийсэн. Түүнээс гадна 1530 , 1531 , 1532 онд Юан улсын судар-д бага зэрэг засвар хийсэн байна гэж тэмдэглэсэн байиа. Энэ 21 түүхийг хэвлэсэн эхийг "Нанжингийн дэвтэр" гэж нэрлэдэг. 1596-1602 оны үед Мин улсын хаан байсан Ван Ли 21 түүхийг дахин шинээр хэвлэсэн. Тэгэхдээ мөн Юaн улсын судрыг оруулсан. Үүнийг "Бээжингийн их дэвтэр" гэж нэрлэдэг Манж Чин улсын үед Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны 4-р онд /1739 он / Бээжингийн сургуулийн яамны дэвтрийг дахин тусгай бараар хэвлэсэн .
"Ордны дэвтэр" хэмээн нэрлэдэг. Эдгээрийг хооронд нь харьцуулахад Төр гэрэлтийн 4-р онд /1824 он/ Юан улсын судард үг үсгийн засвар хийж үндсэн баримттай харьцуулж , цөөн зүйл зассан ба зарим зүйлийг өөрчилсөн нь ямар учиртай нь тoдopxoйгүй. 1935 онд Дундад Иргэн Улсын Шан У бичгийн хорооноос Мин улсын сүүлчээр хэвлэсэн эхийг гэрэл зургаар татаж олшруулсан байна . Факсимилье-/ цахилгаан бар/ нь байгааг шууд татаж авдаг.
Орчин үеийн судалсан байдал
[засварлах | кодоор засварлах]XIX-XX зууны үеийн судалсан түүх
[засварлах | кодоор засварлах]1850 онд Хятадын эрдэмтэн Вэй Юан гэгч "Юан улсын шинэ найруулал" хэмээх бэсрэг зохиолыг бичсэн . Энэ номд урьд өмнө гарч байсан Юан шиг хооронд нь харьцуулж өөрийнхөө бодлыг гаргасан байна. Гэвч энэ нь төдийлөн сайн болоогүй. Уг бүтээлийн гол ач холбогдол нь Юан ши-гийн урьдах алдааг засах гэж оролдсонд оршдог. Үүнээс 40-өөд жилийн дараа 1890-ээд онд Хун Жи Юан гэгч "Юан ши-гийн орчуулгын нөхвөр гэрчлэл" гэдэг ном бичсэн . Энэ нь Юан Шигийн судлалд том хувь нэмэр оруулсан бүтээл гэж үздэг. Юан Ши судлалын талаар гарсан дорвитой бүтээл юм . Тийм учраас европын судлаачид Хун Жи Юаны бүтээлийг хэсэгчилэн хөрвүүлж байна . Хун Жи Юан Манж Дайчин улсын элчин сайдаар Оросын нийслэлд сууж байхдаа Европ дахины түүхчдийн олон бүтээлтэй танилцсан . Тухайлбал: Д.Оссоны бичсэн зохиолыг маш гярхай уншиж шүүмж тэмдэглэл хийсэн . Мөн Рашид-Ад-Дины " Судрын чуулган" зэрэг зохиолын орчуулгыг харьцуулан үзсэн байна . Үүнийхээ үндсэн дээр "Юан шигийн орчуулгын нөхвөр" гэдэг зохиолыг бичсэн . Хун Жи Юан "Юан Ши" судлаачдын анхаарлыг өрнө тийш хандуулсан анхны хүн байлаа.
XX зууны үеийн Хятад дахь судалгаа
[засварлах | кодоор засварлах]Юан Ши-г судлахад түүхчид төдийгүй угсаатны зүйчид , хэл шинжлэлчид тодорхой үүрэг гүйцэтгэж байна .1950-иад оны үед Зей Ме гэгчийн эмхэтгэсэн "Юан улсын үеийн ярианы хэлний хөшөөн дэх бичгийн түүвэр" гэдэг эмхэтгэл Юан Шигийн судлалд чухал хувь нэмэр оруулсан байна . Тодруулж хэлбэл Юаи улсын үед босгосон хэд хэдэн бичээсний утга санааг Юан шид тусгасан байдаг.
Юан улсын үеийн ярианы хэл , бичгийн хэл хоёр нилээд ойролцоо. Тийм учраас Юан Шиг монголчлохдоо тэр үеийн ярианы дагуу орчуулбал найруулга нь нилээд зохистой болно гэж үздэг. 1970-аад онд БНХАУ-ын монголч эрдэмтэд Юан улсын түүхийг XV ботиор хэвлэсэн. Хэдийгээр бүрэн биш боловч Юан ши-г үзэж сонирхох , судлах хүмүүст чухал гарын авлага болдог. Энэ XV ботийг нухацтай нягталж орчуулгыг нь аль болохоор сонгодог бичгийн хэлэнд орчуулсан. 1979 онд Ли Зүн гэдэг хүн "Юан улсын хүний зохиосон эмхэтгэлийг харгалзсан хэлхээс" хэмээх номдоо хятад хэлээр хэвлэгдсэн "Юан Ши"-г маш нарийвчлан нягталж түүхэн үйл явдал , түүхэн зүтгэлтэн, түүхч хүмүүсийн нaмтар, хууль дүрэм, утга урлаг, тэмдэглэл зохиол зэргийг 3 том төрөл, 16 дараалалд оруулж хэвлэсэн байна.Юан улсын үеийн хууль дүрэм цөөнгүй үлдсэн байдаг. Түүнийг Юан Ши-тай уулзaж зaрим нэр томьёог тодруулж цэгцэлсэн.
Мөн Нанжин, Бээжин Их Сургуулийн эрдэмтэд Юан улсын судрын талаар судалгаа хийхдээ "Үе засах хууль бичиг", "Магад хууль" зэргийг Юан улсын үед монголчилж байсан эхтэй тулган үзэж Юан улсын судрын зарим бүдэг мэдээг тодруулсан байна.
Бусад улсад хийгдсэн судалгаа
[засварлах | кодоор засварлах]Өрнө дахины судлаачид Юан улсын сударт байдаг "Олон вангийн илтгэл шастир", “Сонгож гаргахуйн тэмдэглэл", "Идээ ундаа ба эд барааны тэмдэглэл", "Цэрэг дайны тэмдэглэл" зэргийг франц , англи хэл рүү орчуулжээ . Уг орчуулгандаа маш дэлгэрэнгүй тайлбарыг Оросын эрдэмтэн Бичурин 1829 онд Юан улсын судрыг түүвэрлэж Монголын эхний 4 хааны намтрыг орчуулсан байна. АНУ-ын Харвардын их сургуулийн профессор Филипп, Баян жанжны намтрыг орчуулсан. Мөн Хубилайн намтрыг англиар хэвлэсэн. Японы Киотогийн их сургуулийнхан "Юан ши-гийн үсгийн хурмал /сан/" гэдэг чамбай бүтээл хэвлүүлсэн .
Юан Ши-гийн эхний 47 дэвтрийг ялангуяа түүний эхний хэсгийг ашиглаж бичсэн олон бүтээл Ази , Европ , Америкийн хэд эдэн эрдэмтдийн бүтээл байхаас гадна Юан Ши-д гардаг цөөнгүй хүн , газар ус , үйл явдалд тайлбар өгсөн байна.
Юан улсын судрыг гадаадын эрдэмтэд сонирхон судалж түүхийн сурвалж , түүхийн зохиол , угсаатны зүй, зан заншил, XIII зууны үеийн Монголын төр ёсны уламжлал шинэчлэлийн асуудлыг судлахдаа ашиглаж байна. 1949 оноос өмнө "Юан ши"-г судалж байсан эрдэмтэд гол төлөв удаа дараагийн хэвлэлүүдийг хооронд нь харьцуулахад анхаарч байлаа. Тэдний судалгаанаас үзэхэд анхны хэвлэлд авч үзсэн 14 хааны намтар буюу эхний 47 дэвтэр удаа дараагийн хэвлэлд төдийлөн өөрчлөгдсөнгүй , бусад дэвтэрт ташаа бичсэнийг цаашид залруулах хэрэгтэй гзж үзэж байлаа. Юан улсын сударыг бичихэд ашигласан сурвалжаас үзэхэд одоогоор бүтэн буюу хагасаар олдож байгаа цөөвтөр сурвалж олдоод байна . Жишээ нь: "Утга урлагын нөхвөр тэмдэглэл"; "Овог төрлийн нөхвөр илтгэмж" 22 туужийн адил ондоо судлал зэрэг сурвалжууд одоо бий . Харин бусад сурвалжууд нь олдохгүй болсон байдаг. Адууны тухай бичсэн зүйлд Монголчуудын мал маллагааны арга, түүний хувьсал өөрчлөлтийг бодит байдалд тулгуурлан бичсэн байдаг.
Монгол улс дахь судалсан түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Тус сударыг нэрт орчуулагч Дандаа чинсан хэмээн алдаршсан Чимидийн Дэмчигдорж (1863-1932) Хятад хэлнээс анх удаа 1917-1928 онд дундаа 1920-1923 оны завсарлагатайгаар орчуулсан. Түүний орчуулсан Юань улсын судар нь одоо Үндэсний нийтийн номын сан хуучнаар Улсын төв номын санд хадгалагдаастай буй.
2015 оны 12 сарын 17 нд Г.Аким, академич Д.Цэрэнсодном тэргүүтэй 10 орчим эрдэмтд эмхэтгэж, ... “Юань улсын судар”-ын орчуулгын “Хураангуй зүйл”-ээс 69 дүгээр дэвтэр хүртэлх хэсгийг л хэвлүүлжээ.[2] 2016 онд үлдсэн 141 дэвтэрийг 8 ботьд багтааж хэвлүүлсэн юм.
Холбоотой мэдээ
[засварлах | кодоор засварлах]Эшлэл
[засварлах | кодоор засварлах]- ↑ Юань улсын судар гэж нэрлэсэн орчуулга нь нэгэнт хэвшсэн ёсыг дагав. Харин үсэгчлэн орчуулбал Юань улсын түүх "Хөх" Улс, Даян Их Монголын түүх улсгэж орчуулагддаг. Учир нь судар гэхийг 书 (Шу) гэж бичдэг. Түүх гэхийг 史 (Ши) гэж бичдэг.
- ↑ http://www.news.mn/content/230489.shtml[permanent dead link]