Радио
Радио бол үзэгдэх гэрлээс доош давтамж бүхий цахилгаан соронзон долгионыг модуляцлан дохиог утасгүй дамжуулах технологи юм. Цахилгаан соронзон цацрагийн тархалт нь агаар буюу хоосон орон зайгаар тархах цахилгаан соронзон орны хэлбэлзлийг илэрхийлнэ. Мэдээлэл нь цацарч буй долгионы агууриг, давтамж зэрэг шинжийг системтэйгээр өөрчилснөөр (модуляцалснаар) дамждаг. Радио долгион цахилгаан дамжуулагчаар нэвтрэх үед орны хэлбэлзэл нь дамжуулагч дахь хувьсах гүйдэлд шилждэг. Энэхүү үзэгдлийг ашиглан дуу болон бусад дохионд шилжсэн дамжиж буй мэдээллийг илрүүлдэг. 0.001-1012 давтамжийн цараанд орших цахилгаан соронзон долгионыг радио долгион гэнэ. Радио долгионы давтамжийн спектрийг дараах давтамжийн цараанд хуваадаг. Энд нэг анхаарах зүйл бол радио долгионы спектрийг давтамжийн цараанд хуваахдаа 10-тын (аравтын) системийн зарчмыг баримтлан долгионы уртаар нь дараах ангилалд хуваадаг. Радио долгионы ангилал:
- хэт их урт долгион 300 км-ээс дээш урттай
- хэт урт долгион 10-100 км
- урт долгион 1000-10000 м
- дунд долгион 100-1000 м
- богино долгион 10-100 м
- хэт богино долгион 1-10 м
Радио гэсэн үг нь радио давтамжийн цацаргалт буюу радио дамжууллын үзэгдлийг тодорхойлоход хэрэглэгддэг. Радио гэдэг үг нь латин хэлний radiare – гэрэл гэгээ цацрах гэсэн үгнээс гаралтай. Нэвтрүүлгийг дуу чимээний тусламжтайгаар хязгаарлагдмал бус тооны сонсогчдод дамжуулдаг техник хэрэгслийг өргөн утгаар нь радио гэж нэрлэдэг. Явцуу утгаар нь авч үзвэл радио бол ОНМХ-ийн нэг төрөл, сэтгүүл зүйн салшгүй бүрэлдэхүүн мөн.
Радиогийн үүсэл
[засварлах | кодоор засварлах]XIX зууны сүүл, XX зууны эхэн үеэс дэлхийн радиогийн түүх эхэлдэг. 1895 оны 4 дүгээр сарын 25-нд оросын эрдэмтэн Александр Попов аянга цахилгааныг мэдрэгч төхөөрөмж зохион бүтээснээ эрдэм шинжилгээний илтгэлдээ дурьджээ. Илтгэлийхээ төгсгөлд тэрээр энэ төхөөрөмжийг ашиглан алс хол газар ямар нэгэн дохиог утасгүйгээр дамжуулж болно гэсэн дүгнэлт хийсэн байна.
1896 оны 3 дугаар сард А.Попов өөрийн нээлтээ амьдралд хэрэгжүүлж “Генрих Герц” гэдэг үгийг дамжуулжээ. А.Поповыг нээлт хийхэд асар их нөлөө үзүүлсэн аугаа эрдэмтэн Хайнрих Херцийн нэрийг морз үсгийн цагаан толгойгоор 250 метрийн алсад дамжуулсан нь энэ юм. Мөн тухайн жил Италийн зохион бүтээгч Гульельмо Маркони агаарын орон зайд дохио дамжуулдаг яг ижил төрлийн төхөөрөмж зохион бүтээж Английн Засгийн газраас зохиогчийн эрх авсан байна.
1901 онд Маркони Европоос Америк тив рүү радио холбоо тогтоожээ. Радиотехникийн салбарт оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж 1909 онд түүнд Нобелийн шагнал гардуулсан.
1919 онд Орос оронд Нижегород хотын радио лабораторийн инженер өөрийн яриагаа агаарын долгионоор цацав. Түүнийг Москва, Петроград хотод байсан холбоочид сонсжээ. Ингэж агаарын долгионоор морз үсгийн тэмдэглэгээ дохио төдийгүй хүний дуу хоолой, хөгжмийн эгшгийг дамжуулах бололцоотой гэдэг нь илэрхий болжээ. Ийнхүү хүн төрөлхтөн радио хэмээх шинэ мэдээллийн хэрэгсэлтэй танилцсан юм.
Түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Латин Америкийн орнуудын радио
[засварлах | кодоор засварлах]ХХ зууны хориод он бол Латин Америкийн орнуудад радио хөгжиж эхэлсэн цаг хугацаа юм. Латин Америкийн анхны радио станц нь гадаадын хөрөнгө оруулалтаар байгуулагджээ. 1920 оны 8 дугаар сард “Маркони” компани Буэнос-Айрест байгуулагдаж хөгжим, утга зохиолын нэвтрүүлэг түлхүү нэвтрүүлдэг “Radio Argentina” байгуулжээ. Тэгвэл АНУ-ын “General Electric” компанийн тусламжтай байгуулагдсан Уругвайн радио станц 1923 оны 4 дүгээр сараас үйл ажиллагаагаа эхэлсэн байна. Куба улсын анхны радио PWX арилжааны банкны хөрөнгөөр 1922 оны 10 дугаар сард нээгджээ. Перу улсад радио станц 1925 онд үүсэн байгуулагджээ. Бразилын радио нь Францын мэдээллийн Гаванс агентлагийн дэмжлэгтэйгээр тулгын чулуугаа тавьсан юм. Тэгвэл Мексик улсын засгийн газар JH радиог 1923 оны 6 дугаар сард байгуулжээ. Харин үүнээс нэг сарын дараа Мексикийн “EI Universal” сонины эзэн, ах дүү Аскаррага арилжааны радио станц байгуулсан байна. 1926 он гэхэд Латин Америкийн бүх улс радиотой болсон байлаа.
Австрали, далайн орнуудын радио
[засварлах | кодоор засварлах]Австрали улсын радиогийн түүх үндсэн 4 үе шатанд хуваагддаг. 1918 оны 9 сарын 22-нд австраличууд Их Британи улсаас илгээсэн радио телеграф (цахилгаан) мэдээг хүлээн авсан байна. 1919 оны 8 дугаар сарын 13-нд Сидней хотод Шинэ Өмнөд Уэльсийн хатан хааны нийгэмлэгт радиотелефон танилцуулах үйл ажиллагаа болжээ. 1921 онд Мельбурн хотод анхны туршилтын нэвтрүүлэг хийсэн байна. Радио сонирхогчид агаарын долгионоор цацагдаж байгаа концертыг сонсжээ.
1923 оны 11 дүгээр сарын 13-нд Сидней хотод Австралийн радио албан ёсоор нээлтээ хийв. Эхний жилүүдэд радио сонсогч өөртөө таалагддаг радио станцад хураамж төлдөг байжээ. Ингэхдээ ямар долгион хүлээн авах технкикийн үзүүлэлттэй радио хүлээн авагчтайгаасаа хамаарч хураамжийн хэмжээ янз бүр байлаа. Гэвч энэ бол шударга бус гэж үзээд энэ журмыг цуцалсан байна.
1924 онд Австралийн шуудан холбооны яам радио нэвтрүүлгийн тухай шинэ журам баталсан байна. Бүх радио станцыг A, B гэсэн хоёр бүлэгт хуваажээ. Эхний А ангилалд багтсан радиогийн санхүүжих эх үүсвэр нь сонсогчдоос авах хураамж байсан бол харин В ангиллын радиогийн оршин тогтнох гол эх үүсвэр нь зар сурталчилгаа болжээ. Хожим А ангиллын радиог “үндэсний”, В ангиллын радиог “арилжааны” гэж нэрлэх болсон юм. Радио станцад нэвтрүүлэг дамжуулах лицензийг таван жилийн хугацаатай олгож байлаа.
1932 онд радио нэвтрүүлгийн хууль батлагджээ. А ангиллын бүх радио, телевизийг нэгтгэж Австралийн өргөн нэвтрүүлгийн корпорац буюу “ABC”-ийн бүрэлдэхүүнд багтаав. 1974 онд Австрали улсад радио сонсогчдоос хураамж авахаа больжээ. 1990-ээд онд “ABC” Австрали тивдээ засгийн газраас санхүүждэг төрийн мэдлийн цорын ганц өргөн нэвтрүүлгийн байгуулага гэсэн тодотголтой байлаа. Хэвлэл мэдээллийн салбарт шинэ хууль баталж радио телевизийн үйл ажиллагаа явуулах лицензийг олгох, цуцлах, үйл ажиллагааг нь зохицуулах зорилготой “Австралийн нэвтрүүлгийн шүүх” гэдэг байгуулага нээжээ.
XXI зууны эхэн үед Австралийн радио нь үндсэн 4 хэсгээс бүрдэж байна. Эхнийх нь “ABC” корпорац. 500 гаруй дунд долгионы, хэт богино долгионы радио станцтай. Хилийн чанадад зориулан нэвтрүүлэг дамжуулдаг “Radio of Australia” нь богино долгионы 14 станцтай. Гадаадын 9 хэлээр нэвтрүүлэг явуулдаг. Хоёр дахь бүтэц нь “Олон нийтийн өргөн нэвтрүүлэгийн холбоо”. Боловсрол, танин мэдэхүйн нэвтрүүлэг дамжуулдаг радио. 40 гаруй станцыг эгнээндээ нэгтгэжээ. Австралийн их дээд сургуулийн радио станцууд энэ бүлэгт хамаардаг. Гурав дахь бүлэг нь арилжааны өргөн нэвтрүүлэг. Энд 150 гаруй радио станц багтдаг. Харин 4 дэхь бүлгийн радио нь “Тусгай нэвтрүүлгийн алба”. Австралид ажиллаж амьдарч байгаа гадаадын иргэдийг мэдээллээр хангах зорилготой.
Энэтхэгийн радио
[засварлах | кодоор засварлах]Ази тивд Энэтхэгийн сэтгүүл зүй томоохон байр суурь эзэлдэг. Энэтхэгийн радио телевиз нь төрийн мэдэлд харьяалагддаг. 1927 онд хувийн радио клуб анх агаарын долгионоор дохио дамжуулж эхэлжээ. 1936 онд хүн амыг соён гэгээрүүлэх, мэдээллээр хангах зорилгоор радио албан ёсоор байгуулагдсан байна. 1947 онд Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо зарлах үед Энэтхэг даяар 6 радио станц, 18 дахин дамжуулах станц байжээ. Тухайн үед радио Энэтхэгийн газар нутгийн 2,5 хувь, нийт хүн амын 11 хувьд нь л хүрч ажиллаж байлаа. 1990 оны эхээр Бүх Энэтхэгийн Радиогийн мэдэлд 190 дамжуулах станц харьяалагдаж байв. Өнөөдөр Бүх Энэтхэгийн радио 229 нэвтрүүлэх станцтай. Үүний 148 нь дунд долгионоор, 54 нь өндөр долгионоор, 168 нь хэт богино долгиноор үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Бүх Энэтхэгийн Радио хүн амын 99,4 хувийг хамарч чаджээ. Бүх Энэтхэгийн радио 24 хэлээр, орон нутгийн 146 аялгаар нэвтрүүлгээ дамжуулдаг. Энэтхэг улсад арилжааны радио байгуулахыг 2000 оноос л зөвшөөрсөн байна. Гэхдээ арилжааны хэт богино долгионы радиогоор мэдээ дамжуулахыг хоригложээ. Зөвхөн төрийн мэдлийн Бүх Энэтхэгийн Радио мэдээ дамжуулах эрхтэй ажээ.
Монголын радио
[засварлах | кодоор засварлах]1930 онд Монголд анх Радиогийн тоног төхөөрөмж, чанга яригч зэргийг ЗХУ-аас авч соёлын төв газруудад хэрэглэх болжээ.
1931 онд Улс орныг радиожуулах, радио нэвтрүүлгийн материал техникийн баазаар хангахад улс, хоршоолол, олон нийтийн төв байгууллагуудаас хувь нийлүүлсэн “Монгол радио” хэмээх хоршоо чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд мөн онд ЗХУ-ын Эрхүү хот руу 12 хүнийг хоёр жилийн хугацаагаар явуулан сургаж үндэсний радио техникчдийн эхний ээлжийг бэлтгэж эхэлсэн байна.
1934 оны 9-р сарын нэгний өдөр “Анхаараарай, радио хорооноос ярьж байна” гэсэн дуу хоолой улс орон даяар цацагдсанаар Монгол Улс даяар радио өргөн нэвтрүүлэг албан ёсоор эхэлжээ.
Өнөөдөр Монгол улсад орон нутгийн радио бүрэлдэх шатандаа байна. Санхүүжилтээрээ төсвөөс, сурталчилгааны орлогоос, гадаадын санхүүжилттэй гэж бас хуваагдаж байна. Аймгийн засаг даргын тамгын газраас санхүүждэг “Увс”, “Баян-Өлгий”, 1990 онд байгуулагдсан хувийн арилжааны “Говийн долгион” (Өмнөговь аймаг), “Лха тэнгэр” (Дархан), “Тунгалаг буянт” (Ховд), Олон улсын байгуулагын санхүүжилттай “Чөлөөт радио FM-102.4” (Орхон аймаг), “Өргөн Сэлэнгэ” радио (Сэлэнгэ аймаг) гэх мэт. Радиогийн салбарт хувийн хэвшил зонхилж байгаа нь жам ёсны хэрэг.
1999 оны сүүлээр Монгол Улсад 11 радио ажиллаж байсны 5 нь хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байлаа. 2006 оны 4 дүгээр сард Монголын хөдөө орон нутагт радиог сайжруулахын тулд Азийн хөгжлийн банкны тусламжтайгаар хөдөөгийн 12 радио станцын төлөөлөгчид Улаанбаатар хотод уулзжээ. Хоёр өдөр болсон уулзалтын үр дүнд Орон нутгийн радио нийгэмлэг байгуулжээ. “Азийн сан” орон нутгийн радиогийн нийгэмлэгээр дамжуулан орон нутгийн байгаль орчин, нийгэм, улс төрийн асуудлаар мэдлэг олгож, орон нутгийн радиог чөлөөт, бодит дуу хоолой болгон хөгжүүлэх болно гэж амласан юм. Үнэхээр дэд бүтэц муутай Монгол орны хөдөөгийн иргэдийн хувьд радио нь дэлхийтэй хөл зэрэгцэн алхах холбоо нь юм.
2001 онд “Говийн долгион радио” нь Соросын сангийн хандиваар тоног төхөөрөмж худалдан авчээ. Сүүлийн жилүүдэд гадаадын сайн дурын болон, аль нэгэн орын засгийн газраас санхүүждэг сан, холбоо, нийгэмлэгүүд Монголын орон нутгийн радиогийн хөгжилд анхаарч эхэлжээ. Улаанбаатар дахь АНУ-ын ЭСЯ Даланзадгад хотын “Говийн долгион FM 103,6” радиод сансрын антен бэлэглэжээ. Энэ антены тусламжтайгаар Америкийн дуу хоолой радио станцын нэвтрүүлгийг Монголын зүүн өмнө зүгийн нутаг, хойд Хятадад дамжуулж байна. Энэ радио одоо англи хэлээр олон улсын мэдээ, нэвтрүүлэг бэлтгэж, Говийн бүсийн хөрш зэргэлдээ 4 аймагт, БНХАУ-ын хойд хэсгийн нутагт цацаж байна.
Түүнээс гадна хилийн чанадад ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд ч өөрсдийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээ байгуулжээ. АНУ-ын Чикаго хотод 2007 оны сүүлээр "Монгол Радио 1240 АМ" долгионоор, бямба гараг болгоны 21:30 минутаас 22:00 хүртэл нэвтрүүлэг явуулдаг байна. Энэ радио нь нэвтрүүлгээрээ гадаад дотоодын үйл явдлын мэдээ мэдээлэл, ашигтай зөвлөгөө, ярилцлага, урлаг спортын мэдээлэл, хууль эрх зүйн асуудлаар мэдээлэл өгдөг аж. Энэ радио нэвтрүүлгээ интернэтээр давхар дамжуулдаг тул дэлхийн аль ч өнцөг булангаас сонсох боломжтой болжээ.