Нобелийн шагнал

Нобелийн шагнал (шве. Nobelpriset, норв. Nobelprisen, Англи: Nobel Prize) нь динамитыг нээсэн эрдэмтэн Альфред Нобелийн гэрээслэлийн дагуу 1901 оноос жил тутам олгож эхэлсэн олон улсын хамгийн нэр хүндтэй шагнал юм.

Альфред Нобель 1833 оны 10 дугаар сарын 21 Швед Улсын Стокгольм хотод инженер гэр бүлд төрсөн. Тэрээр химич, инженер болон зохион бүтээгч байсан. 1894 году А.Нобель "Бофорс" хэмээх төмөрлөгийн концерн худалаж авч улмаар тус үйлдвэр зэвсэгийн том үйлдвэр болсон. Амьдралынхаа турш А.Нобель өөрийн 355 шинэ зохион бүтээлүүдээрээ маш их хөрөнгө хуримтлуулж чаджээ. Түүний үлдээсэн гэрээслэлийн дагуу Нобелийн шагналыг физик, хими, биологи, физиологи анагаахын шинжлэх ухаан, уран зохиол, энхтайваны үйлст гаргасан том ололт амжилт, агуу нээлт, томоохон хувь нэмрээ оруулсан хүмүүст олгодог болсон юм.

2020 оны байдлаар нийт 923 хүнд болон 27 байгууллагад (зөвхөн энхтайвны төлөө шагналыг байгууллагад олгодог) олгоод байна. Шагналын хэмжээ нь 2020 оны байдлаар 9 сая швед крон буюу 1 сая гаруй америк доллар орчим байдаг байна.

Монгол улсаас химийн зэвсгийн шинжээч хурандаа, доктор Д.Эрдэнэцогт тус шагналыг 2013 онд хүртсэн. 2013 оны Нобелийн Энх тайвны салбарын шагналыг Нэгдсэн үндэсний байгууллагын дэргэдэх Химийн зэвсгийн хориглох байгууллагад олгосон. НҮБ-аас Сирийн химийн дайны зогсоохоор 23 химийн зэвсгийн шинжээч Сири улсыг зорьсоны нэг нь Монгол хүн байжээ. Хэдийгээр байгууллагын шагнал байсан ч Сирийн дайныг зогсоосон гавьяаг нь үнэлж тус химийн шинжээчдийн багийн гишүүд Нобелийн шагналын сертфикат шагналын тэмдгээр шагнуулсан байна.

Нобелийн шагналыг нэг хүнд нэг л удаа өгдөг зарчимтай болов ч 4 хүн Нобелийн хошой шагналтан болж байсан түүхтэй.

Мария Склодовская-Кюри, физик- 1903, хими-1911 онд.
Лайнус Полинг, хими- 1954, Энхтайван- 1962 онд.
Жон Бардин, физик- 1956, 1972 онд.
Фредерик Сенгер, хими-1958, 1980 онд авсан.

Шагнал олгодог салбарууд

Дээрх 6 салбарт олгодог шагнал нь тухайн салбарынхаа хувьд хамгийн нэр хүндтэй шагнал болдог. Сүүлийн жилүүдэд генетик хими зэрэг биологи-анагаах ухаан болон химийн салбарын аль алинд нь хамаарах шинжлэх ухааны салбарууд олширч байгаа.

Сонгон шалгаруулалт

Физик, хими, эдийн засгийн салбарын шагналыг Шведийн шинжлэх ухааны академи, биологи-анагаах ухааны салбарын шагналыг Каролинскагийн институт, энхтайвны салбарын шагналыг Норвегийн парламент, уран зохиолын шагналыг Шведийн академи тус тус шалгаруулдаг.

Шагнал хүртэгсдэд өгөх мөнгөн шагнал нь Альфред Нобелийн үлдээсэн хөрөнгөнд үндэслэж байгуулагдсан Нобелийн сангаас олгогдоно. Гэхдээ эдийн засгийн салбарын шагнал нь 1968 онд бий болж, 1969 оноос олгогдож эхэлсэн бөгөөд шагналыг Шведийн төв банкны сан гаргадаг байна. Эдийн засгийн салбарын шагналын албан ёсны нэр нь "Эдийн засгийн салбар дахь Альфред Нобелийн дурсгалын шагнал" бөгөөд нарийн утгаараа Нобелийн шагнал биш болно.

Нобелийн шагналын сонгон шалгаруулалт нь нийтэд ил зарлагддаггүй. Иймээс албан ёсоор Нобелийн шагналд нэр дэвшигч гэсэн ойлголт байхгүй, харин олон нийтийн дунд Нобелийн шагналд ойрхон хүн гэх зэргээр яригдах тохиолдлууд бий.

Шагнал гардуулах ёслол

Нобелийн шагналыг түүний нас барсан өдөр болох 12 сарын 10-нд гардуулдаг бөгөөд энхтайвны салбарын шагналаас бусад 5 шагналыг Шведийн нийслэл Стокхольм хотын концертын танхимд, энхтайвны шагналыг Норвегийн нийслэл Осло хотын захиргааны байранд гардуулдаг байна. Нобелийн шагналтнууд дурсгалын лекц унших заншил тогтсон байдаг.

Онцлогууд

Математикийн салбарт Нобелийн шагнал байдаггүй нь Альфред Нобель математикчдад дургүй байсантай холбоотой гэгддэг. Учир нь түүний хайрт бүсгүй нь Франц Лемарж хэмээх математикчтай гэрлэж Франц түүнийг олны өмнө илт доромжилсон ба энэ явдлыг тэрээр насан туршдаа санан явсан байна. Математикийн салбарын хамгийн нэр хүндтэй шагнал нь Фильдсийн медаль болно.
Нобелийн шагналыг нэхэн олгодоггүй боловч НҮБ-ийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга агсан Даг Хаммаршёльдод энхтайвны салбарын шагналыг нэхэн олгож байсан тохиолдол бий.
Нобелийн шагнал хүртсэн боловч хүлээн авахаас татгалзсан 3 хүн байдаг. Тэдгээр нь Жан-Пол Сартр, Борис Пастернак, Ле Дук То нар юм.
Уран зохиолын салбарын шагналыг түүхийн зохиол, философийн зохиолууд хүртэж байсан удаатай ч Их Британийн ерөнхий сайд Винстон Черчиллийн "Дэлхийн хоёрдугаар дайны тэмдэглэл"-ийг нэр дэвшүүлэх эсэх талаар ширүүн маргаан өрнөсний эцэст зөвхөн цэвэр уран зохиолын бүтээлд олгож байхаар болжээ.

Мөн үзэх

Цахим холбоос

Commons: Нобелийн шагнал – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

Wiktionary

Wiktionary: Нобелийн шагнал – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу