Ногооннуур сум

Ногооннуур сум ᠨᠣᠭᠤᠭᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷᠰᠤᠮᠤ
Сум
Улс	Монгол
Аймаг	Баян-Өлгий
Байгуулагдсан	1952 он
Сумын төв	Хызыл Хайын
Газар нутаг
• Нийт	5,221.94 км2 (2,016.20 бээр2)
Хүн ам  (2022)
• Нийт	▲ 8,300
Цагийн бүс	UTC+7 (UTC + 7)

Ногооннуур сум нь Баян-Өлгий аймгийн сум юм.

Физик газарзүй

Газарзүйн байрлал

• Байгуулагдсан он: 1952 оны 9-р сар
• Газар нутгийн хэмжээ: 522,194га
• Өрхийн тоо: 1371
• Хүн ам: 6200
• Засаг захиргаа: 8 баг, 1 тосгонтой
• Газарзүйн солбилцол: з.у.90о12’, х.ө.49о42’
• Газарзүйн нэрлэл: М-45 х.ө.49,070 х.ө.500
• М-46 з.у.89,20 з.у.90,70

Ногооннуур сум нь 1952 оны 9-р сард одоогийн Цагааннуур тосгоноос өрх тусгаарлан Бөхмөрөн голын сав газарт байрласан. Нийт газар нутгийн 5200га талбайг хадлангийн талбай эзлэнэ. Томоохон гол мөрдөд Асгат, Бөхмөрөн, Хавцал, Түргэн, Хатуугийн түргэн урсгалтай голууд орно. Хамгийн том нуур нь Ачит нуур. Энэ нуурыг 2004 оны 03-р сарын 22-нд ус намгархаг газрын рамсарт оруулсан. Томоохонууранд Дунд нуур, Хатуугийн нуур гэх мэт нуурууд ордог.

Уул зүйн систем нь дан Сийлхэмийн нуруугаар тогтсон ба сумын өмнөд хэсгээс эхлэн хойд хэсэг хүртэл хүрээлсэн байдаг. Мөнх цастай олон уул байдаг ба тэдгээрээс хамгийн өндөр нь Их Түргэн уул д.т.д 4029м юм. Гадаргын ерөнхий хэлбэр нь талархаг, уулархаг, өндөр уул нуруудтай. Сумын зүүн хэсгээс эхэлж /хамгийн нам газар д.т.д 1435м “Ачит” нуур/ баруун тийш болох тусам өндөр уул нурууд /хамгийн өндөр цэг д.т.д 4029м “Их Түргэн” уул/ шилждэг.

Хил хязгаар талаас нь авч үзвэл баруун хойд талаар ОХУ-ын Тува улстай, баруун талаар ОХУ-ын Алтайн мужтай, зүүн талаар Увс аймгийн Ховд ба зүүн хойд талаар Бөхмөрөн сумуудтай, зүүн өмнөд талааараа өөрийнхөө аймгийн Алтанцөгц, өмнөд талаар Бугат, баруун өмнөд талаар Улаанхус сумуудтай тус тус хил залгадаг. Аймгийн төвөөс 100км зайтай.

Ногооннуур сумын нутагт алдар гавъяа,суу билэг, эрдэм чадлаараа шалгарч, түмэндээ алдаршсан бидний бахархан дууриах мөнхийн үйлстнүүд олон бий.Манай сум нь 1921 оны ардын хувьсгалын өлгий нутгийн нэгэнд зүй ёсоор орж ирсэн түүхтэй.Ардын хувьсгалын партизан О.Хаш, Н.Жамхүү, З.Бамбиш, Т.Хөх, Б.Алаг, Х.Махатбай, С.Аюур, Б.Шийрэв, Б.Цэрэв, М.Цэвэг, А.Шагдар, Тогтох нар залуу насны ид хавыг үзүүлж Ачит,Ямаат,Усаан хоолой,Таван салаа,Улаан байшинтад цагаантантай тулалдан ялалт байгуулж,ард түмнийхээ сэргэн мандлын ариун үйлст мөнхрөн үлдэх, хүндтэй гавъяа байгуулсан алдартанууд юм.Хөдөлмөр бүтээлийн талбарт цуцашгүй ажиллаж,ажлын амжилтаараа хамт олноо хошуучлан алдрын титэмийг өндөрт өргөсөн хөдөлмөрийн сайчуудаараа манай сум алдартай.Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар малчин М.Ахаан,Т.Шаривхан, уурхайчин Н.Шанкен, барилгачин Тэгшжав,Ахмад дайчин А.Хавдирали, гавьяат хуульч Х.Лэгрэв, гавьяат нэгдэлчин Х.Шакен, Хүний гавьяат эмч С.Авдихадыр, Худалдааны гавьяат ажилтан Т.Мухамади,Х.Алип, Гавьяат жүжигчин А.Хавкей, гавъяат механикжуулагч Х.Тилеухан, гавъяат агрономч О.Цээрэн,Ж.Сүрэнхорлоо, гавъяат эдийн засагч Б.Норжин,Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан З.Чантуу,Уул уурхайн гавьяат ажилтан Ц.Еримпил,гавьяат багш Р.Агзамхан,Т.Түвшин,Б.Сүрэнхүү, Х.Хажайхан,АИХын депутат М.Цэнд,Т.Нанзад,Т.Чойжил,М.Буянтогтох нараараа бид бахархдаг. Улсын хошойаварга малчин Х.Мухаметхали,Е.Үмбетхан,Улсын аварга малчин Х.Сембай,Б.Бейсхан,Д.Хашдаа,М.Күжкей, М.Ахбай Ш.Шайхы,Ш.Муталив,Б.Бекешхан, Р.Хуттыбай,М.Таку К.Сейсенбай,Мянгат малчин Б.Духаа,Самалхан нар мал сүргээ тогтвортой өсгөж, үүлдэр угсааг нь сайжруулж,ашиг шимийг нь нэмэгдүүлж малчин түмнээ манлайлж иржээ. Тус суманд өөрийн хичээл зүтгэл идэвхтэй үйл ажиллагаагаараа салбарын тэргүүний сайчуудаар шалгарч ирсэн Улсын аварга агент Б.Бөкен,улсын чанарын аварга Б.Дэгдээ, улсын аварга тракторчин Б.Есимхан,С.Оразхан,Ө.Ораздолда, Ы.Бейсенбай, аймгийн 10 удаагийн аварга хадланч Б.Төртөвөл, ногоочин Дулат нарын сайчууд олон байна. Ногооннуурчууд дуу хуур,домбор, харилцаа болон уртын дуугаараа аймагтаа алдартай гэдгийг Баян-Өлгийчүүд андахгүй.Урлагийн наадмуудын алт,мөнгөн медальтнууд,улсын тэргүүний уран сайханч дуучин Т.Көпберген,К.Ташкен,С.Сайлаухан, А.Дамели,А.Жексенби,Б.Хапар, Ө.Мухамет,У.Ахынбай,Ж.Алданыш, У.Назарбай,З.Батима,К.Аузар, Х.Гажайв,домборчин Жиликбай,Ханахай,хуурч Донорой,Цанлаг,Адилхан,Ауган, Хапталбай, Малик.Казакын ард түмний харилцаа дуугаараа К.Үмитхан,Х.Улболсын,Ж.Хапиза, Ж.Мухаметбай,К.Тенсел,А.Сагира, Ү.Шакер,М.Бахытжан нар,дөрвөд урианхай уртын дуучин Н.Шүмбээ,Шомбодой,Огноо,Ж.Хожа, Б.Пэлжир,А.Алиша нар найр наадмын чимэг болж ард түмэндээ гайхагдаж үе дамжин мөнхөрч ирлээ.

Аймаг сумандаа алдартай бяр хүч нь тэгшрэн домог болон үлдсэн хүчит бөхчүүд нь энэ нутагт олон төрсөн билээ.Улсын начины энтэй аймгийн хурц арслан Б.Иваныш, аймгийн арслан Б.Талгатбек,К.Серикбай,ах дүү аймгийн арслан М.Ануарбек,Тохатан,ах дүү аймгийн заан М.Мөндөн,М.Аю,болон Т.Уат,Т.Ныгалит,М.Халамбахы, Ч.Ядамсүрэн,Ч.Батхуяг,А.Байгалдай, аймгийн начин Б.Нурлан, сумын заан Х.Шакен,К.Тенсел,Д.Дорж,Е.Агажан, Ж.Икей,Ж.Дүрэмхан,Б.Дөрбетхан, Б.Айтуган,Х.Ержан,Т.Зейнелхан, Ж.Уагихан,И.Даулет,И.Хасбаатар,Т.Ардагер,Р.Кадирбек,А.Нурхадыл, И.Бахытбек,А.Өнербек,Д.Бейбит сумын начин Нямдорж,Б.Күнтуган,Х.Хайрат нар нэг үеийн хүчтэнүүд юм. Сумаа төлөөлж спортын олон тэмцээнд оролцсон, спортын өндөр зэрэг хүртэн медалийн эзэн болсон тамирчин А.Зарипа,Н.Бадиша,М,Хайса,Б.Нурлан,Т.Назимхан нарын олон залуус байна.Удам сайт хурдан хүлгээ уяа сойлгыг нь тааруулж уралдуулж ирсэн угийн хийморилог ард түмэн Ногооннуурчууд билээ бид.

Улс, аймаг сумын тэргүүний уяачид Күнгейбай,Ж.Төлеухан,А.Хапталбай, К.Уаш,Т.Хабыл,С.Какеша,Баймирза, Н.Духаа,Б.Хабай,Б.Бейсхан,Б.Хаумет,Т.Хуаныш,Х.Байгали,А.Хумар,Н.Болжин, Х.Дүгэр,Өнөр,Ж.Буйд,Рахытхан, Б.Айдар,Рамазан,Жавах,Т.Халай, З.Өкмет,К.Асхар,Алметжан,Х.Байтаза,Т.Хойшыбай нар морины уяа сойлгыг нь таруулах эрдмийг эзэмшсэн ардын авъяастнууд юм.Уяач Күнгейбай жороо цагаан морь аймгийн 10 жилийн ойгоор түрүүлж Маршал Х.Чойбалсанд бэлэг болон очсон түүхтэй. Эрдэм мэдлэгийн энгүй их далайд сэлж оюуны цуцалтгүй хөдөлмөр зүтгэлээр эрдмийн цол зэрэг хамгаалсан эрдэмтэн мэргэд олон бий.Түүхийн ухааны доктор Х.Силам,Х.Бабахумар,хэл бичгийн ухааны доктор Х.Хабидаш,дэд доктор О.Цэвэлжав, шинжлэх ухааны доктор Т.Жаава,Х.Батсуурь, биологийн ухааны доктор Р.Самъяа,С.Түсивхан,К.Хабылболат, цаг уурын шинжлэх ухааны доктор, зохиолч,нийтлэгч Х.Хангайсайхан,эдийн засгийн ухааны доктор Д.Лхагваа, техникийн ухааны доктор П.Алдар, химийн шинжлэх ухааны доктор Ж.Тэрбиш, газар зүйн ухааны доктор Б.Хааяа, физикийн шинжлэх ухааны доктор М.Днейхан,Х.Данейхан, геологийн уул уурхайн шинжлэх ухааны доктор Х.Сиржат, математикийн ухааны доктор Х.Имаммагзам нар залуу үеийнхний бахархал болж байна.Шатрын спорт, танин мэдэхүйн талаар 40 гаруй ном бичиж оруулсан Я.Дүгэр, анагаах ухааны салбарт 20 илүү ном бичсэн их эмч, нийтлэгч Я.Жамбалдорж нар Ногооннуурын унаган хүүхдүүд.

Монгол эх орон ард түмний тусгаар тогтнол, газар нутгийнхаа төлөө халуун амь,бүлээн цусаа хайрлахгүй дайны талбарт дайсны шуугисан сум сөрж дарийн утаа үнэртэж явсан ахмад дайчин 1939 оны Халх голын дайчин Б.Дэмбэрэл, Дамиран,1945 оны чөлөөлөх дайн болон баруун хязгаарын тулалдаанд оролцож явсан ахмад дайчин Т.Бодаубай,Б.Тортөбөл,Сандал, А.Хавдралы,Ч.Батхуяг,Б.Жанабал, Солтамурат,Б.Гэнэн,Х.Дүгэр нар юм.Дайны талбарт болон дайсныг дарж,дархан цолоо мандуулж ирээд үр бүтээлтэй ажиллаж байгаад таалал төгссөн дайчин Чинхүү,Чойнжуур,нар болон цаг бусан хэлмэгдлийн хар шуурганд өртсөн яамны сайд, аймгийн дарга агсан О.Мяразан, хошуу занга агсан Ө.Шош,Лам,Адилхан,Хаш,Баймеш,Аят, Наурызбай,Э.Гомпил нар нь түүхэнд үлдэх гавъяатнууд юм .

Сумын ахлах сургууль нь 1250 хүүхэдтэй. Тойргийн 4 бага сургуульд 320 хүүхэдтэй. Дотуур байранд 400 гаруй хүүхэд амьдарч байна. Хүүхдийн цэцэрлэгт 4 бүлэгт 100 хүүхэд хичээллэж хүмүүжиж байна. Сум дундын эмнэлэгтэй. Улаанбайшинт гэсэн боомттой. Тэр нь ОХУ-д гарах гарц нь юм. Улаанбайшинт боомт Орос, Монголын хооронд 1934 онд автозамыг засч, 1935 онд Оросын барилгачид 10 тасалгаа бүхий модон барилга барьж улаан зосоор будсанаас үүдэн “ Улаанбайшинт “ гэдэг нэр авсан байна.

1986 оноос тус салбар өргөжин 5 орон тоотой байсан бол одоо 34 орон тоотой, гаалийн хяналтын иж бүрэн Цогцолборын барилга, түр агуулах, халуун ус, зочид буудал, дизель станцтай, 25 айлын орон сууцтай болж хил, гаалийнханыг түшиглэн холбооны болон ХААН банкнысалбар, хилийн хяналтын албадууд ажиллаж, Орос, Казахстан болон үндэсний телевиз үзэж байна.

Уур амьсгал

Монгол орон ерөнхийдөө эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай учир тэр нь Ногооннуур сумд ч тод илэрдэг. Тухайн газар нутгийн цаг агаар нь ямар байдалтай вэ? гэдгийг харуулдаг зүйлүүдийн нэг нь далайн түвшнээс дээш өргөгдсөн газар нутгийн тогтолцоо юм. Тэгвэл хотгор гүдгэрийн морфологи хэвшинжийн өндөр уул, дундаж өндөр, нам уул, өндөрлөг тал ба цав толгод, намдуу тал гэсэн таван үе нь Ногооннуур сумын гадаргын тогтоцыг бүхэлд нь хамардаг. Намдуу талд нь Ачит нуурын эргэн тойрон сумын төв хамаарагдаж тэнд зуны цагт агаарын температур +30оС болж байхад өндөр уулын хэвшинжэд хамаардаг Их Түргэн уулын эргэн тойрон нь +14,5оС болж, уулын оройн мөнхийн цас, мөстэй юм. Өвөл нь маш хахир хатуу хүйтэн. Зуны цагт хамгийн халуун нь +29оС-(+32оС)-т хүрч байхад, өвөл нь -36оС-40оС-т хүрч хүйтэрдэг. Агаарын температурын жилийн дундаж нь 0оС-аас -4оС байна.

Нэг жилд нарны гийгүүлэх дундаж хугацаа нь 2600-2900 цаг байдаг нь бага үзүүлэлт юм. Энэ нь өвөл хүйтэн болох нэг шалтгаан нь болж байгаа юм. Ингэхдээ агаарын температурын жилийн дундаж нь -4оС-ээс 0оС байдаг.

Хур тунадасны хувьд өвөл их хур тунадас унаж газар нутгийг бүхэлд нь цасаар бүрхэдэг. Зун хур тунадасны ихэнх нь өндөр уулсын оройд унаж, намдуу талархаг газарт бага зэрэг унадаг. Хур тунадасны жилийн нийлбэрийн хэмжээ 200-300 мм. Гол мөрний урцас нь төв азийн гадагш урсгалгүй ай савт хамаарч, бүх голууд нь Ачит нуурд цутгадаг. Ачит нуураас эх авсан гол Баян-Өлгий аймгийн хамгийн том гол нь болох Ховд голд цутгадаг юм. Том нууруудын тоонд ордог Ачит, Дундын нуурууд нь тектоник тогтоцоор үүссэн.

Ууршилтын хувьд Ачит нуурын эрэг орчимд их ба 150-200мм, бусад газард жигд ба 50-150мм байдаг. Салхины зүг шиг ерөнхийдөө баруун, баруун хойд зүгээс салхилдаг. Жилийн салхины дундаж хурд харилцан адилгүй ба 2-3м/с байдаг. Энэ жил 2010 оны 5-р сарын 16-нд салхины хурд 35м/с-д хүрч маш хүчтэй салхилсан нь урьд өмнө нь болж байгаагүй үзэгдэл юм. Дээрх бүгдээс дүгнэж үзэхэд Ногооннуур сум нь хуурайдуу сэрүүн зунтай бүс гэсэн уур амьсгалын мужлалтад хамаардаг байна. Хөрсний мужлалтаар говийн муж түүний дотор төв азийн их мужад хамаардаг. Тиймээс говь цөлийн нөлөөнд ихээхэн автагдсан, ургамал нь түүнд дасан зхицож ургадаг.

Ногооннуур сумын ус цаг уурын станц

• Станцын нэр: Ногооннуур
• Станцын индекс:44210
• Газарзүйн солбилцол: з.у.900 01’ 29’’х.ө.49036’54’’
• Хийдэг ажиглалт: 3 цаг тутамд

Анх 1963 онд 7-р сарын 26-нд ХАА харуул байгуулж, өдөрт 3 хугацааны ажиглалт хийж байсан ба анхны ажиглагчаар:

1. З.Ережев 1963-1968 онд
2. Тохан 1968-1970 онд
3. П.Айтжан 1970-1971 онд
4. З.Ережев 1971-1973 онд
5. А.Жубайхан 1973-1984 онд

тус тус ажиллаж байгаад Ус Цаг Уурын албаны удирдах ерөнхий газрын даргын 1983 оны 17-р тушаалаар 1984 оны 11-р сарын 09-нд 4-р зэргийн УЦУ-ын станц болгон ажилд оруулсан байна.Станцын даргаар:. 1984-1991 онд А.Жубайхан 1991-1996 онд Х.Айнагүль 1996 оноос М.Ансагүл нар ажиллаж байна.

Хөрс, ургамал, амьтны аймаг

Газар нутаг нь өргөн уудам, байгалийн нөөц ихтэй, ан амьтанаар баялаг ирвэс, чоно, үнэг, хярс, аргаль, угалз, янгир, тарвага, туулай зэрэг амьтантай. Шувуудаас бүргэд, ёл, тас, харцага, хойлог гэх мэт шувуудтай. Ургамлын хувьд хуш, улиас, бургас, хус, агь, таана, хөмүүл, шаваг, шарилж, журагва, ерхөг, хиаг, хазаар өвс, харгана, хялгана, бударгана зэрэг хээр, цөлөрхөг хээрийн өвс ургамал зонхилж, чийг илүүтэй уулын сүүдэр хажууд үхрийн нүд, хад, тошлой, сонгино зэрэг зэрлэг жимсгэнэ,вансэмбэрүү, бадамлянхуа, тэхийн шээг, алтан гагнуур, чихэр өвс, бамбай, чийгийн давирхай, таван салаа, нохойн хошуу зэрэг эмийн ургамал ургадаг. Хөрсний хувьд уулынхүрэн ба цайвар хүрэн хөрс зонхилсон гол, мөрний саваар нугат намгийн заримдаг давсархаг хөрс, өндөр уулын бүсэд хад асга бүхий уулын тундрын ба уулын нугын хөрстэй, элэгдэл, өгөршлийн ажиллагаагаар тогтсон хонхор, гүдгэр, уул нуруудаас тогтдог.

Байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар Асгат, Түргэн, Ачит нуур, Ховд, Улаан чулуу гэх газрууд тооцогддог. Алтай соёны болон Дэвэлийн арал, Сийлхэмийн нурууны “А”, “Б”гэсэн тусгай хамгаалттай газрууд бий. Энд Сийлхэмийн нуруу нь байгалийн цогцолборт газар, Дэвэлийн арал нь байгалийн нөөц газард хамаардаг. Сийлхэмийн нурууны тусгай хамгаалттай газрын “А” хэсгийн 20 орчим хувь нь, “Б” хэсэг нь тэр шигээрээ 75460га, Дэвэлийн аралын 60 гаруй хувь нь Ногооннуур сумын газар нутагт оршдог.

Бүс, бүслүүрийн ерөнхий хэв шинж

Ногооннуур сум нь монгол орны газарзүйн мужлалтаар төв азийн өндөрлөг тал, хотгор, уулт их мужад хамаардаг. Өндөрлөг тал, хотгор, уул гэх мэт нь тод илэрдэг.

Ургамал-газарзүйн ангиллаар Ногооннуур сумын газар нутаг нь монгол улсын хэмжээнд авч үзвэл хуурай хээрийн бүсэд оршдог. Бүр нарийсган сумын хэмжээнд авч үзвэл доорх бүс, бүслүүртэй юм. Үүнд:

1. Цөлөрхөг хээрийн бүс
2. Хуурай хээрийн бүс
3. Уулын ойт хээрийн бүс
4. Уулын тайгын бүслүүр
5. Өндөр уулын /тагийн/ бүслүүр

Эдгээр бүс бүслүүрүүдээс цөлөрхөг хээрийн бүс, хуурай хээрийн, өндөр уулын бүслүүр зэрэг нь хамгийн их талбайг эзэлдэг.

Өндөр уулын бүслүүр Ногооннуур сумын бүх газар нутгаар зонхилж оройн цас, мөстэй, нүцгэн хад асгатай болж байхад, уулын тайгын бүслүүр нь Асгат баг, Улаанчулуу багийн Хуурайт, Шинэст газруудаар тааралдаж хуш мод ургадаг. Уулын ойт хээрийн бүсэд Улаанчулуу баг, Ногооннуур сумын төв, Ховд багийн газар нутагт тархсан байдаг. Хуурай хээрийн болон цөлөрхөг хээрийн бүсүүдэд Ямаат, Чихтэй, Бахлаг багуудын газар нутаг хамаардаг. Ногооннуур сумын хувьд ерөнхийдөө зүүнээс баруун тийш болох тусам ургамлын тархалт, агаарын температурын зөрөө, гадаргын ерөнхий геологийн тогтоц гэх зэрэг нь тод илэрдэг онцлогтой.

Нийгэм эдийн засгийн газарзүй

Улсад томоохон ордог Асгатын мөнгөний уурхай, Улаан-уулын вольфром, Дарьтын хойлмог металл, Бор хагтийн зэс, Хөвсгөлийн алт, Дулаан Харын хар тугалга, будаг зэрэг ашигт малтмалын орд газруудтай.Одоогоор ажиллаж байгаа уул уурхайн үйлдвэр гэвэл Улаан Уулын уурхай юм. Тэр нь вольфром олборлодог ба Монгол, Австрали хоёрын хамтарсан үйлдвэр. Улаан Уулын уурхай нь Ногооннуур сумын Чихтэй багийн газар нутагт оршдог ба сумын төвөөс урагшаагаа 50км-ийн зайд байрладаг юм

Ногооннуур сум нь ашигт малтмалаар баян нутаг учраас хөгжлийн нэг эх үүсвэр нь тэр болж байгаа юм. Өөр нэг хөгжлийн түлхүүр нь газар тариалан эрхлэх, чацарганы үйлдвэр байгуулах, загасны аж ахуйг өрнүүлэхтэй холбоотой болж байна. Бас нэг тууштай авч хэрагжүүлэх зүйл бол хадлан юм. Хадлангийн талбайг усжуулж өвс бэлтгэхэд нэн тохиромжтой бүс нутаг юм. Гадаргын болон ул хөрсний усаар нэлээд баян. Тиймээс хадлангийн аж ахуйг бүрэн хөгжүүлэх боломжтой. Тэгж чадвал тухайн аймгийг өвс тэжээлээр бүрэн хангаж чадах хэмжээнд хүрэх магадлал өндөр юм. Ингэснээр ард түмний ашиг орлого нь нэмэгдэх бололцоотой. Хаан банк,Хадгаламж банк, Холбоо, 4 ШТС-тай, сумын иргэдийн амьдралын эх үүсвэр нь мал аж ахуй ба хадлан бөгөөд 1 өрх жилд дунджаар 5-10 тн өвс бэлтгэдэг. “Ачит алхабы” ХХК-тай жилд 5000 тн өвс бэлтгэн аймгийг өвс тэжээлээр хангадаг. Ачит нуураас жилд 135 тн загас агнадаг нөөцтэй. Тэр нууранд төв ази, монголын уугуул загасны тоонд ордог баруун монголын хадран, алтайн сугас загасууд бас нүцгэн жараа зэрэг зүйлийн загасууд байдаг. Чацарганы мод ихээр ургадаг учир чацарганы шүүс үйлдвэрлэх боломжтой. Тус сумын хувьд газар тариалангийн талбайг усжуулах, газар тариаланг бүрэн хөгжүүлэх боломжтой.

Дэд бүтэц нь хөгжөөгүй ямар ч газар орон хөгжих боломжгүй байдаг билээ. Тэгвэл Ногооннуур сум нь хөгжлөөрөө тааруу байсан ба одоо хөгжөөд эхэлж байна. Учир нь Ногооннуур сум нь өндөр хүчдлийн /35кв/ шугамд 2009 оны 10-р сарын 20-ны өдөр холбогдсон. Өндөрхүчдлийг дагаад одоогоор компьютерийн үчилгээний газрууд нээгдэж байна. Бас гар утасны корпорациуд байгуулагдсан. Жишээ нь: MobiCom, G-mobile, Unitel, Skytel. Өөр машины засврын газар, гагнуурын газрууд нээгдсэн. Албан байгууллагууд сүлжээнд холбогдож компьютерээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг болсон. ШТС-ууд нь тогоор ажиллаж байна.

Хүн ам

Ногооннуур сумын хүн амын 94% нь казак ястан, 6% нь дөрвөд, урианхай үндэстэнгүүд эзэлдэг. Ийм учраас хэл бичиг, зан заншил нь бусад аймгаас ялгаатай. Хүн амын дийлэнхи нь хүүхдүүд болон залуучууд.

Хөдөө аж ахуй

Ногооннуур сумын эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй юм. Малын нийт тоо толгой: 198105 Үүнээс:

• хонь 70652,
• ямаа 107710,
• үхэр 10969,
• адуу 8282,
• тэмээ 492.

Хонин сүрэгт нь казахын ууцан сүүлт хонь голлон өсгөж шилмэл омгийн керей хонийг мах өөхний чиглэлээр үржүүлдэг. Ямаан сүргийнхээ зохих хэсгийг Уулархаг Алтайн ноолуурын ямаагаар үүлдэр сайжруулж Баян Өлгий гэдэг ноолуурын шинэ үүлдрийн ямааг бий болгожээ.

Уулархаг нутгийн байгалийн бэлчээрт зохицсон, ашиг шим, ноолуурын гарц ихтэйгээрээ онцлог. Үхэр сүрэгт нь сарлаг зонхилдог. Сарлагт тохиромжтой зожир өвст, бөрөлжит болон бусад сөөг, сөөгөнцөрт тундар бүхий уулын нугын ялзмагт хөрстэй бушилзат бэлчээр, бушилзат хээршсэн бэлчээр, Ховд голын хөндий дагасан татмын нугын хөрстэй, нугын алаг өвст бэлчээртэй нутгаар үхэр сүргийг голлон өсгөдөг. Дээрх нутаг нь Монгол Алтайн нурууг дагасан нутаг бөгөөд манай орны сарлаг өсгөдөг хоёрдахь бүс нутаг билээ.

Бог малд тохиромжтой бэлчээр адуунд нэг адил тохирдог тул адуун сүргийн байршил нилээд жигд юм. Хөдөө аж ахуйн хоёрдахь салбар болох газар тариаланг гол мөрний хөндий, нуурын хөвөөгөөр нарийн зурвас газарт эрхэлнэ. Тариалсан талбайд үр тариа тэжээлийн ургамал голлоно.