Сүү

Сүү бол эмэгчин хөхтөн амьтны хөхний булчирхайнаас ялгардаг тэжээллэг шингэн. Хөхтөн амьтдын эмэгчингийн сүү ялгаруулах энэхүү чадвар нь тэднийг хөхтөн амьтан хэмээн тодорхойлогч шинжүүдийн нэг нь юм. Нярай төл амьтад үндсэн хүнс тэжээлээ идэж суртал сүү нь тэжээлийн гол эх үүсвэр байдаг. Төрсний дараа дэлэгнэх сүүг уураг гэдэг. Уураг нь эх амьтны эсрэг биетийг нярай үр төлдөө дамжуулагч сүү юм. Энэ нь эх, үр төл хоёр төрөл бүрийн өвчний халдвар авах эрсдэлийг багасгадаг.

Түүхий сүүний найрлага нь тухайн амьтны төрөл, зүйлээс хамааран өөр өөр байдаг. Гэхдээ түүхий сүү нь ерөнхийдөө тодорхой хэмжээний ханаагүй тослог, протейн, кальци зэргийг агуулдаг. Халим, далайн гахай гэх мэт усны хөхтөн амьтдын сүүг газрынхтай харьцуулбал маш их тослогтой, мөн бусад хатуу тэжээллэг бодисыг агуулсан байдаг.

Бусад хөхтөн амьтдын адил хүмүүс ч гэсэн нярай балчир үедээ эхийнхээ сүүг хэрэглэдэг. Олон угсаатан, ястнуудын хувьд хүмүүс нярай насныхаа дараа сүү шингээж, боловсруулах (Нүүрс-Ус Үл Тэвчих) чадвараа алддаг. Тиймээс олон ч орны уламжлалт хоол хүнсэнд сүүн бүтээгдхүүн өргөн хэрэглэгддэгүй. Харин өдөр тутмын хоол хүнсэндээ сүү хэрэглэдэг заншилтай газар орнууд ялангуяа үнээний, мөн хонь, ямаа, сарлаг, одос үхэр, адуу, тэмээ гэх мэтийн гаршуулсан амьтдын сүүг өргөн хэрэглэдэг. Олон зууны турш үнээний сүүг боловсруулан төрөл бүрийн сүүн бүтээгдхүүн хийж ирсэн. Тухайлбал цөцгий, цөцгийн тос, тараг, зайрмаг, мөн харьцангуй удаан хугацаанд хадгалж болох бяслаг гэх мэт. Аж үйлдвэр хөгжих хэрээр аарц, шар сүүний уураг, лактоз, өтгөрүүлсэн сүү, хуурай сүү гэх мэт сүүн бүтээгдхүүнүүд болон хүнсний нэмэлт тэжээлүүд бий болж байна.

Сүү гэдэг үг нь шар буурцагны сүү, будааны сүү, бүйлсний сүү, наргил модны самрын сүү гэх мэт, амьтны бус гаралтай орлуулагч нарт мөн хэрэглэгддэг. Мөн тагтаа шувуу үр төлөө амнаасаа гулгиж гаргасан шингэнээрээ хооллодог ба энэ шингэнийг нь тариан сүү гэж нэрлэдэг.

Түүх

Амьтдыг гаршуулж эхлэж байхдаа хүмүүс анх амьтны сүүг хүнсэндээ хэрэглэж эхэлжээ. Үнээний сүүг анх Бага Азийн орнуудад хүмүүс хэрэглэж эхэлсэн. Энэ нутагт мөн ямаа болон хонийг МЭӨ 9000-аас 8000 жилийн тэртээ гаршуулсан байна. Хонь, ямаа нь хуурай өвсөн тэжээл идэж, дасан зохицсон хөхтөн амьтан бөгөөд хивэгч амьтан хэмээгддэг. Анхандаа эдгээр амьтдыг мах болон арьс ширийг нь хэрэглэх зорилгоор гаршуулсан байж болзошгүй юм.

МЭӨ 7000 жилийн тэртээд одоогийн Турк улсын зарим нутагт үхрийг маллаж эхэлсэн. Шинэ чулуун зэвсгийн үед Британийн арлууд дээр сүүг хүнсэнд хэрэглэж байсан баримт байдаг. Европ болон Ази, Африкийн зарим газар бяслаг, цөцгийн тосыг хэрэглэж эхэлсэн байна.

Өнөөдөр барууны ертөнцөд үнээний сүүг аж үйлдвэрийн хэмжээнд үйлдвэрлэж боловсруулж байна. Хөгжилтэй орнуудад арилжааны зориулалттай сүүний чиглэлийн фермүүд автомат тоног төхөөрөмж хэрэглэснээр сүүний зах зээлийн дийлэнхийг хангаж байна. Тухайлбал Гольштен буюу Хар Тарлан мэтийн өндөр сүүний гарцтай янз бүрийн үүлдрүүд сүүний үйлдвэрлэлд ашиглагдаж байна. АНУ-ын сүүний чиглэлийн үхрийн 90%, мөн Их Британид 85% нь хар тарлан үүлдрийн үхэр байна. Сүү, сүүн бүтээгдхүүн үйлдвэрлэлээр Энэтхэг, түүний дараа АНУ болон Шинэ Зеланд орж байна.

Бусад амьтад

Үнээнээс гадна дараах амьтдын сүүг хүнсэнд хэрэглэдэг:

ОХУ болон Шведэд хандгайн сүүг бага зэрэг хэрэглэдэг. Илжиг болон адууны саам (сүү) нь хамгийн бага тослогтой бол харин далайн хавны сүү 50%-иас дээш тослогтой байдаг байна.

Халимны сүү нь хэдий хүний хүнсэнд хэрэглэгддэггүй ч хамгийн өндөр тослогтой сүүний нэг. Энэ нь дунджаар 10.9% уураг, 42.3% өөх тос, 2.0% нүүрс-ус агуулдаг ба 4.43 кКал/грамм илчлэгтэй.

Хүний сүүг мэдээж арилжааны зорилгоор эсвэл аж үйлдвэрийн хэмжээнд үйлдвэрлэнэ гэж үгүй. Гэхдээ хандивын маягаар хүний сүүг цуглуулж, биеийн хөгжил дорой, ядруу нярай хүүхдэд хэрэглүүлэх зорилгоор ашигладаг. Сүү нь хүн төрөлхтний эртнээс хэрэглэж байгаа, хүнсний үйлдвэрлэлийн хамгийн голлох бүтээгдэхүүний нэг мөн.

Цахим холбоос

Commons: Сүү – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан