Юзеф Ковалевски

Юзеф Ковалевски

Юзеф Щчепан Ковалевски (пол. Józef Szczepan Kowalewski; орос нэр нь Осип Михайлович Ковалевский. 1801 оны нэгдүгээр сарын 9-нд Оросын эзэнт улсын Гродно мужийн Их Броштовиц тосгонд төрж, 1878 оны 10-р сарын 20-нд Варшавт нас барсан) - Польшийн монгол болон дорно судлаач, бурханы шашин судлаач, монгол судлалын шинжлэх ухааны үндэслэгчдийн нэг.

Намтар

Тэрбээр өнөөгийн Беларусийн нутаг дахь Свишлоц дахь лицей (1809-1817) төгсөөд 1817 онд Вильнюс их сургуульд (1579 онд байгуулагдсан) сонгодог филологийн чиглэлээр суралцаж дүүргэсэн байна. Удалгүй Адам Мицкевичийн зөвлөснөөр "Филомат"-уудын нууц нийгэмлэгт элссэн ажээ. 1821 онд Ю.Ковалевски докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд анхны шинжлэх ухааны бүтээл болох "Лонгинусын амьдрал ба захидлын талаарх харилцаа холбоо" номыг хэвлүүлжээ. Гроддек түүнийг тэнхимийн залгамжлагч болно гэж таамаглаж байсан бөгөөд тэр үед Ковалевски өөрөө Вильнюсийн гимназид польш, латин хэлний уран зохиолын хичээл зааж, Геродотын утга зохиолын польш хэл рүү орчуулгыг бэлтгэж байжээ.

1822-1823 онд Ковалевски шинжлэх ухааны ажилд эрчимтэй оролцож, нууц нийгэмлэг дэх үйл ажиллагаагаа зогсоожээ.

Нууц бүлгэмд оролцсон гэх хэргээр түүнийг 1824 онд польш Кулаковски, Верниковски нарын нөхдийн хамт Оросын Сибирь дэх Казань руу цөлсөн байна. Мөн оны 12-р сард Казань хотод ирээд дорно дахин судлалд сонирхож шинжлэх ухааны үйл ажиллагааны чиглэлээ эрс өөрчилж араб, перс, татар хэл судлах болжээ. 1828 оны 4-р сард тэрээр Өвөрбайгал, Монгол руу шинжлэх ухааны аянд оролцохоор гараад 7-р сарын 15-наас Эрхүү хотод хэсэг амьдарч байжээ. Тэрээр Оросын Элчин сайдын яамны ажилтан гэх нэр дор Монголын Өргөө хотод нэг сарын аялал хийж, 1829 оны 3-р сард Монголын хилийн Верхнеудинск мужид нэг жил болж, материал цуглуулж, ламын шашин, буриадын соёл, монгол хэлийг судалжээ. 1830 оны 8-р сарын 4-нд Өргөөгөөр дамжин Бээжинд очиж, дипломат төлөөлөгчийн газрын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж, Хятадын соёл, хятад хэлний эрдэм шинжилгээний материал цуглуулах үүрэгтэй байв. Тэрээр 1831 оны 8-р сар хүртэл Хятадад үлдэж, хятад хэл, ламын шашныг судалжээ. Буцах замдаа Верхнеудинскийн ойролцоо саатаж, буриад соёл, монгол хэлээ үргэлжлүүлэн судалжээ. 1833 оны хавар Казань хотод буцаж иртэл мөн оны 5-р сард Санкт-Петербургт монгол хэлний улсын шалгалт өгч, Казанийн их сургуульд Монгол судлалын анги нээж ажиллах болжээ.

1833 онд Оросын эзэнт гүрний Казанийн Их сургуульд эрдэмтэн монгол судлаач Юзеф Ковалевски анх Монгол, халимаг хэлний тэнхим нээж монгол судлалын суурийг тавьсан байна.

1835-1860 онд тэрбээр Казанийн их сургуулийн профессор, гурван удаа (1837-1841, 1845, 1852-1855) Түүх, филологийн факультетын деканаар сонгогдож, 1855-1860 онд ректороор ажиллаж байжээ.

1862 онд Ю.Ковалевски 61 нас хүрч Польш руугаа буцаж ирээд 1878 он хүртэл Варшавын эзэн хааны их сургуульд түүхийн лекц уншдаг байжээ. Тэрээр 1859-1868 онд Оргелбрандын нэрэмжит 28 боть бүх нийтийн нэвтэрхий толь бичгийг бичсэн зохиогчдын нэг байсан юм. Түүний нэр 1859 оны 1-р ботид энэхүү нэвтэрхий толь бичигт оролцогчдын жагсаалтад орсон байна. Тэрээр эрх баригчдад тун эвлэрэх хандлагатай, нэгдүгээр сарын бослогод оролцоогүй учраас 1862-1878 онд Филологи, түүхийн факультетийн деканы албыг хашиж, их сургуулийн оросжуулалтыг хүлээн зөвшөөрсөн байна.

Буриад, Монгол, Хятад руу аялсан нь

Их сургуулиас явсан элч нар 1828 оны 7-р сарын 15-нд Эрхүү хотод хүрч очсон бөгөөд Засаг дарга Иван Цейдлер тэднийг их болгоомжтой угтаж авчээ. Харин монгол хэлний багш Александр Игумнов л найрсаг харилцаатай байж 7-р сарын сүүлээр хичээлээ эхэлүүлсэн байна. Тэд долоо хоногт гурван удаа тус бүр гурван цагийн турш хичээл заалгаж байв. Ковалевски хэл, бичгийг хурдан эзэмшсэн бөгөөд Гэсэр хааны тухай туульсыг сонирхож эхлэв. Үүний зэрэгцээ Казаниас ямар ч мөнгө, захиалга ирээгүй тул Буриадын тал нутаг руу хийхээр төлөвлөж байсан аялал амжилтгүй болох аюул заналхийлж байв. Юзеф Казанийн боловсролын дүүргийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч рүү хандан "нээлттэй хуудсыг" засахад туслахыг хүссэн бөгөөд энэ нь орон нутгийн удирдлагуудаас шаардлагатай зүйлийг авах, мөн сүм хийдийн (Байгаль дацан) номын сан руу нэвтрэх боломжийг олгов. Удалгүй Монголд зочлох боломж гарч ирэв: Бээжингээс сүмийн төлөөлөл буцаж ирэх хугацаа ч ойртож байв. Учир нь Лифанюань руу шаардлагатай бичиг баримтыг явуулахын тулд албаны хүнээ Өргөө рүү илгээх шаардлагатай байв. Хэлний мэдлэг багатай, өвлийн аялал хэцүү байсан ч Ковалевски Монгол руу илгээгдэж, 1829 оны 1 дүгээр сарын 18-нд Эрхүүгээс гарч мөн сарын 21-нд Хятадын хилийн Троицкосавск хотод хүрсэн байна. Эрхүү рүү буцаж ирээд Ковалевски аяллынхаа талаар орос хэлээр сурвалжилга бичсэн бөгөөд эхний хэсгийг нь тэр даруй "Казанский вестникт"-т хэвлүүлжээ.

1830 оны 7 дугаар сарын 8-нд Ковалевски нарын төлөөлөгчид Хиагтаас гарч, 9 дүгээр сарын 14-нд тэрбээр хоёр дахь удаагаа Өргөө хотод ирэв. Намар нь Монгол болон говь нутгийг гатлах хамгийн таатай улирал гэж тооцогддог байсан тул 11 дүгээр сарын 5-нд экспедиц Хятадын нутаг дэвсгэрт оржээ. Ковалевски нийт 7 сар Бээжинд байсан бөгөөд түүнд Бээжин дахь Үнэн алдартны номлолын эрдэмтэд идэвхтэй туслаж байжээ.

1831 оны 6 дугаар сарын 6-нд Ковалевски номлогчдын хамт Бээжинг орхин 9 дүгээр сарын 3-нд Хиагтад эсэн мэнд буцаж иржээ. Ковалевскийн Бээжингээс бичсэн захидал, тайланг Казань, Санкт-Петербургт тогтмол хүргэж байсан бөгөөд зарим материалыг "Оросын академик" сэтгүүлд М.Н.Мусин-Пушкин хэвлүүлжээ. Чин улсын Засгийн газрын шүүмжлэл, авлига, гадны үзлийг үл тоомсорлох, хятад, манж нарын монголчуудад хандах дээрэнгүй хандлага ажиглагдаж байгаа нь Оросын бодит байдалтай зохисгүй холбоо үүсгэсэн юм.

Үлдсэн хугацааг хэрхэн яаж захиран зарцуулахаа шийдэх шаардлагатай байсан: Юзеф Ковалевски, Александр Васильевич Попов нарын аялал хийх хугацаа 1832 оны 5-р сард академич Я.И.Шмидттэй хамт Санкт-Петербургт шалгалт өгөхөөр дууссан байв. Ковалевски аяллаа сунгах хүсэлтээ Николай Лобачевский, Мусин-Пушкинд өгөхөөр шийджээ. Үүний үр дүнд 1832 оны 4 дугаар сарын 4-нд эрдэмтэн буддын шашны бичээсүүдийг уншихад нэн шаардлагатай уран зохиолын монгол хэл, төвөд хэлний дүрмийг гүнзгий судлахаар Сэлэнгинск хотод очив. 10 дугаар сарын 1-нд Ковалевски Троицкосавск руу нүүж, Буриадын ахмадуудын хүүхдүүдэд зориулсан цэргийн сургууль нээв. 1835 онд тэрхүү сургуулийг онц сайн төгссөн 4 төгсөгч Казанийн гимназид үргэлжлүүлэн суралцахаар илгээгджээ.

Юзеф Ковалевски-гийн оршуулгын газар, Варшав хот.

1833 оны 1-р сарын 28-нд Ковалевски Эрхүү хотод хүрч очоод 3-р сарын 14-ний өдөр Казаньд ирэв. Энэхүү тайланд аяллын үр дүнг дурджээ: "Монгол хэлний дүрэм", монгол-орос хэлний том толь бичиг (40,000 үг хэллэгийн нэгж) бэлтгэж, 2433 номд 189 монгол, төвөд судар авчирсны 48 нь гар бичмэл байв. Үүнээс 870 номыг буриадууд хандивлаж, 116 хувийг дахин хэвлэж, 374 хувийг дахин бичжээ. Шинжлэх ухааны академид шалгалт өгөхөөр Петербургт очиж байсан боловч Ковалевски улс төрийн гэмт хэрэгтний хувьд эзэн хааны хувийн тушаалаас бусад тохиолдолд нийслэлд очиж чадахгүй байв. Академич Яков Шмидт монголч эрдэмтдийн шалгалтыг зохион байгуулаагүй тул уг бүтээлийн гар бичмэлүүдтэй танилцаж, тэднийг маш өндөр үнэлж, Ковалевски, Попов нарыг монгол хэлний тэнхим нээх санал болгон байна. Тус тэнхимийг байгуулах шийдвэрийг 1833 оны 7-р сарын 25-нд гаргасан бөгөөд Ковалевскиг даргалах зохистой гэж үзжээ.

Юзеф Ковалевски бол орос хэлээр хэвлэгдсэн монгол хэл, уран зохиолын анхны сурах бичгийн зохиогч юм. Тэд 19-р зууны дунд үеэс шинжлэх ухааны өндөр түвшинд хийсэн бөгөөд үүнийг зохиогчийн олон талт байдал дэмжиж байв - монгол хэлийг судалж эхэлмэгц Ковалевски төрөлх польш хэлнээс гадна орос, латин, эртний грек, англи, франц, герман, татар, араб, перс хэл мэддэг байжээ. 1835 онд хэвлэгдсэн Монгол номын хэлний товч дүрмийг Европын дүрмийн зарчмаар бүтээсэн боловч үүний зэрэгцээ барууны болон зүүн хэлний ялгаа онолын хувьд хөгжөөгүй байхад онолын нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байв. Мөн Оросын нэр томьёо дутуу хөгжсөн байсан тул Ковалевски монгол хэлээрх "динамик" болон хоёрдогч, "хөгжмийн" стрессийн талаар ямар ч ойлголтгүй байсан тул тэрбээр монгол хэлний нэрсийг "анхдагч нэр томьёо" гэсэн ойлголтоор тодорхойлж байжээ.

Бүтээл

Юзеф Ковалевскийн гол бүтээл нь 1844-1849 оны хооронд хэвлэгдсэн ("Dictionnaire mongol-russe-français" буюу "Монгол-Орос-Франц хэлний толь бичиг", „Монгольско-русско-французский словарь”) бөгөөд энэ нь Европ дахь анхны судалгааны хэвлэл байв. Энэ толь бичиг XIX зууны монгол хэлний хамгийн өргөн хүрээтэй бүтээл байсан бөгөөд өнөөг хүртэл монгол судлалын судалгааны чухал эх сурвалж хэвээр байна.

Түүний хоёр дахь томоохон бүтээл бол 1836–1837 онд хэвлэгдсэн "Монголын хрестоматоми" бөгөөд монгол бичвэрийн түүвэр (голчлон шашны) болон хэл зүйн бусад асуудлуудыг багтаасан юм. 1835 онд тэрээр "Монгол уран зохиолын хэлний товч дүрэм"-ээ хэвлүүлсэн бөгөөд 1835-37 онуудад Буддын сансар судлалын тухай гэсэн бүтээл туурвижээ.

Варшавт хадгалагдаж байсан түүний бүтээлүүдийн цуглуулгуудыг 1863 оны 1-р сарын бослогын үеэр Оросын цэргүүд Замойскийн ордныг нураах үеэр шатсан байна.