Америкийн Нэгдсэн Улсын түүх
Америкийн Нэгдсэн Улсын түүх -МЭӨ 15000 оны үед хүн Хойд Америк тивд суурьшсанаас АНУ-ын түүх эхэлдэг. Яваандаа Америк тивд олон тооны индианчуудын соёл үүсэн бий болсон байна. 11-р зуунд Винланд гэх Хойд Америкийн эрэг орчмын нутагт викингчүүд буюу исландын "Азтай" хэмээх Лейф Эриксон (англи. Leif Erikson буюу Leif the Lucky) анх хөл тавьсан гэдэг түүх байдаг.
Америк тивийг нээсэн
[засварлах | кодоор засварлах]1492 онд Христофер Колумб "Баруун Энэтхэг"-т очиж, 1493 онд хоёр дахь аялалдаа Пуэрто Рико арал дээр анх газардсан бөгөөд үүний дараа Европт Америк тивийн тухай мэдэх болсон байна. Итали гаралтай Английн далайн аялагч Жон Кабот (англи. John Cabot, итали. Giovanni Caboto; 1450—1499) 1497 онд Английн VII Хенри хааны даалгавараар Хойд Америкийн эрэгт буюу орчин үеийн Шинэ Англид хийсэн аялал юм. 1513 онд Испанийн далайчин Хуан Понсе де Леон (испани. Juan Ponce de León; 1460 —1521) өнөөгийн Флоридагийн эрэгт хүрсэн байна. Улмаар Европчууд ирснээр Америкийг колоничилж суурьших түүх эхэлсэн байдаг юм. Ихэнх колониуд 1600 оноос хойш үүссэн бөгөөд испаничууд Флорида болон баруун өмнөд хэсэгт, францууд Миссисипи мөрөн болон Мексикийн булангийн эрэг дагуу жижиг суурингууд байгуулж эхэлжээ. 1770-аад он гэхэд Аппалачи нуруунаас зүүн тийш Атлантын далайн эрэг хүртэлх нийт 2,5 сая хүн амтай Британийн 13 колони (англи. Thirteen Colonies) бий болжээ.
АНУ-ын тусгаар тогтнол
[засварлах | кодоор засварлах]
1776 онд АНУ-ын Тусгаар тогтнолын Тунхаглал (англи. United States Declaration of Independence)-аар Умард Америк тив дэх Их Британийн колониуд өөрийн тусгаар тогтнолоо зарласан юм. Энэ баримт бичгийг Пеннсилвани мужийн Филадельфи хотод 1776 оны 7-р сарын 4-нд Тивийн хоёрдугаар конгресс санал нэгтэй баталсан байна. Энэ үед АНУ нь Британийн Хойд Америкийн нэг хэсэг болох ердөө арван гурван аймгаас бүрдэж байсан юм. Улмаар тусгаар тогтнолоо зарласны дараа 1775-1783 онд Их Британий эсрэг АНУ-ын Тусгаар тогтнолын дайн болж 1783 оны Парисын энхийн гэрээний дагуу Их Британи АНУ-ын тусгаар тогтнолыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн түүхтэй. Энэхүү Тусгаар тогтнолын дайн дууссаны дараа АНУ-ын газар нутгийн тэлэлт баруун тийш Атлантын далайгаас Номхон далай хүртэл эхэлсэн юм.
1812-1815 оны Англи-америкийн дайн болсон бөгөөд АНУ-ын армийг эсэргүүцсэн индианчуудын омогуудыг Британи дэмжиж ирсэн юм.
1861-1865 онд АНУ-ын мужууд хооронд болсон Америкийн иргэний дайн өрнөсөн байна.
1865 оноос хөдөө аж ахуй зонхилж байсан Америк хурдацтай үйлдвэржиж эхэлсэн бөгөөд цагаачдын урсгал нэмэгдсэн юм. 1865-1918 оны хооронд Зөвхөн Европоос 27.5 сая хүн тус улсад цагаачилж ирсэн нь Америкийн аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн хурдацтай өсөлтийг хангаж, Америкийн шинэ хотуудын хүн амын нэлээд хэсгийг бүрдүүлсэн байна. Энэ үеийн Америкийн эдийн засгийн өсөлтийн хурд тус улсын түүхэн дэх бусад цаг үеийнхээс өндөр байсан. Улсын баруун болон хойд хэсэг хурдан баяжиж эхэлсэн боловч Америкийн Иргэний дайны дараа өмнөд хэсэг нь огцом ядуурч, эдийн засаг нь хөгжөөгүй хэвээр байжээ. АНУ анх удаа эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийн бусад бүх орноос түрүүлж байв. Хотын оршин суугчдын жилийн дундаж орлого 1865 оноос 1900 он хүртэл 75% (инфляцийг харгалзан үзсэн), 1918 оноос өмнө 33% -иар өссөн байна. АНУ-ын Хойд болон Өмнөд хэсэгт өндөр татвар ногдуулж, үүний хөрөнгөөр сургууль, төмөр зам барьсан байна. 1865-1913 онуудад АНУ дэлхийн аж үйлдвэрийн хөгжилд тэргүүлэгч болсон. Өргөн уудам газар нутаг, хөл хөдөлгөөн ихтэй хөдөлмөрийн зах зээл, олон тооны төмөр зам, усан зам, байгалийн арвин баялаг, хөрөнгийн хүртээмж зэрэг нь аж үйлдвэрийн хоёрдугаар хувьсгалын эрин үед улс орны эдийн засгийн хурдацтай хөгжилд нөлөөлсөн.
Ерөнхийлөгч Улисс Грант хуучин боолуудын иргэний эрхийг хамгаалахын тулд Өмнөд Каролина, Миссисипи, Луизиана зэрэг хотууд руу цэргээ илгээхээс өөр аргагүйд хүрч байжээ. 1870 он гэхэд арьсны өнгөөр ялгаварлан гадуурхахыг шууд хориглосон Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байна.
Томоохон аж ахуйн нэгжүүдийг санхүүжүүлэхийн тулд корпорациуд үүсч, дараа нь трестэд нэгдэж байсан. Гаалийн өндөр тариф нь АНУ-ын дотоодын зах зээлийг гадаадын үйлдвэрлэгчид, ялангуяа хөнгөн үйлдвэрийн өрсөлдөөнөөс хамгаалж байсан юм. Төмөр замын компаниудад олгосон холбооны газрын буцалтгүй тусламж нь хөрөнгө оруулагчид, тариаланчид, төмөр замчдын хөгжил цэцэглэлтийг бий болгож, олон зуун шинэ нийгэмлэгүүдийг бий болгосон. Бизнес эрхлэгчид анх энэ үед үүссэн Үйлдвэрчний эвлэлээс зохион байгуулсан ажил хаялтаас хуулийн хамгаалалтад байнга ханддаг байв. Эндрю Карнеги, Жон Рокфеллер, Жейсон Гулд зэрэг нөлөө бүхий аж үйлдвэрчид энэ үед "дээрэмчин барон" гэсэн хоч авч байжээ. Үйлдвэрлэлийн технологи өөрчлөгдөхийн хэрээр АНУ-д чадварлаг ажилчид, инженерүүд улам бүр хэрэгцээтэй болсон. Үүний зэрэгцээ цагаачлал нь бага цалинтай, гэхдээ ур чадвар муутай олон ажилчдыг хангаж байв.
Баруун бүс руу газар нутаг тэлж тариалангийн талбайн хэмжээ ихээхэн нэмэгдсэн байна. 1860-1905 онд фермийн тоо гурав дахин нэмэгдэж, 2-оос 6 сая болж, тэнд амьдарч байсан хүн амын тоо 1860 онд 10 сая байсан бол 1880 онд 22 сая, 1905 онд 31 сая хүрч нэмэгджээ. Фермийн нийт үнэлгээ 1860 онд 8 тэрбум доллар байсан бол 1906 онд 30 тэрбум доллар болж өссөн.
1862 оны "Homestead" хуулийн дагуу суурьшсан хүн бүр 64 га газрыг үнэ төлбөргүй авах боломжтой байв. Галт тэрэгний чиглэлийн зах зээлийг бий болгох сонирхолтой төмөр замын компаниудаас илүү их газар үнэ төлбөргүй худалдаж авах боломжтой болов. Тэдний сурталчилгаа Европт өргөн тархсан бөгөөд Их Британи, Герман, Скандинавын олон зуун мянган газаргүй, ядуу тариачдыг ийшээ татсан байна.
1865-1918 он хүртэл янз бүрийн улсаас 27.5 сая цагаач АНУ-д иржээ. Үүнээс 24,4 сая (89%) нь Европоос, үүний 2,9 сая нь Их Британи, 2,2 сая нь Ирланд, 2,1 сая нь Скандинав, 3,8 сая нь Герман, 4,1 сая нь Итали, 7,8 сая нь Орос болон бусад Төв ба Зүүн Европын орноос ирсэн байна. 1.7 сая хүн Канадаас АНУ руу нүүж иржээ.
1898 онд Испани-америкийн дайн (испани. Guerra Hispano-Estadounidense, англи. Spanish-American War) болж XVI зуунаас хойш Испанийн вант улсад харьяалагдаж байсан Куба, Пуэрто-Рико, Филиппин улсуудыг АНУ өөртөө нэгтгэж авчээ.
ХХ зуун
[засварлах | кодоор засварлах]1900 оноос хойш Дэвшилтэт эрин эхэлснээр АНУ-д нийгэм, улс төрийн томоохон шинэчлэлүүд хийгдсэн бөгөөд үүний дараа засгийн газар, боловсрол, Америкийн амьдралын хэв маягийн бусад салбарууд орчин үеийн дүр төрхийг олж авсан. АНУ-ын үндсэн нутаг дэвсгэр нь 1912 онд эх газарт нэгдсэн сүүлчийн муж болох Аризона байгуулагдаж үүссэн байна. Энэ үед Аляска, Хавай мужуудын нутаг дэвсгэр аль хэдийн АНУ-д харьяалагддаг байсан боловч сүүлд 1959 онд АНУ-д албан ёсоор муж болон нэгдсэн байна.
Энэ үед болсон аж үйлдвэрийн 2-р хувьсгалын үеэр Америк телеграф, телефон утас, ган үйлдвэрлэл, төмөр зам зэрэг шинэ технологиудыг хөгжүүлж, нутаг дэвсгэрийнхээ байгалийн баялаг нөөц болох нүүрс, мод, газрын тос, хөдөө аж ахуйн газар тариаланд тулгуурласан байна.
Дэлхийн 1-р дайны дараа АНУ Версалийн гэрээг няцааж, Үндэстнүүдийн Лигт элсэхээс татгалзав. 1919 онд Ерөнхийлөгч Вудро Вилсон Үндэстнуудийн Лигт орохыг ятгаж байсан ч амжилтанд хүрээгүй юм. 1920 оны зун Үндсэн хуулийн 18-р зүйлийн нэмэлт өөрчлөлтөөр тус улсад согтууруулах ундаанд хориг тавьсан бөгөөд 19-р зүйлийн өөрчлөлтөөр эмэгтэйчүүд сонгуульд оролцох эрхтэй болсон. Согтууруулах ундааны хэрэглээ багассан ч зохион байгуулалттай гэмт хэрэг болох хууль бусаар хил архи, согтууруулах ундааг нууцаар зардаг байгууллагууд хаа сайгүй бий болжээ.
1920-иод онд Америк хөгжил цэцэглэлтийн үе рүү орсон. Газрын тосны үйлдвэрлэлийн ширүүн өрсөлдөөнтэй тулгарч байсан хөдөө аж ахуй, нүүрсний уурхайн салбарыг эс тооцвол эдийн засаг хурдацтай өссөн. Үнэ харьцангуй тогтвортой, үндэсний нийт бүтээгдэхүүн тасралтгүй өсөв. АНУ Европын эдийн засгийг сэргээхэд тусалсан. Үүний зэрэгцээ Европын цагаачлалыг хязгаарлах хуулиудыг баталсан юм.
1929 онд хөрөнгийн зах зээл уналтад орсноор эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлт дуусч, Их хямрал эхэлсэн. АНУ-ын Холбооны Засгийн газраас авсан арга хэмжээ нь үндэстнийг оршин тогтноход нь тусалсан боловч 1930-аад оны турш эдийн засаг уналтад орсон хэвээр байв. 1940 онд л дотоодын нийт бүтээгдэхүүн дөнгөж 1929 оны түвшинд хүрсэн юм.
Гэвч 1940 онд нацист Герман Францыг эзэлсний дараа АНУ дэлхийн шинэ дайнд бэлтгэж, Их Британи, Хятад, 1941 оноос ЗХУ-д эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлж эхэлсэн байна. АНУ-д дайн гэнэт эхэлсэн бөгөөд Японы зэвсэгт хүчин Хавайн Сувдан эрэг (англи.Pearl Harbor , хавай. Puʻuloa) дахь Америкийн цэргийн бааз руу дайрсан юм. 1943 онд Англо-Америкийн цэргүүд Итали руу довтолсон нь түүнийг Холбоотны талд ороход хүргэсэн юм.