Казах хэл

Казах хэл
Казах хэл
қазақша эсвэл қазақ тілі; qazaqşa эсвэл qazaq tılı; قازاقشا эсвэл قازاق ٴتىلى
Өөрийн нэр	[qɑzɑqˈʃɑ]; [qɑˈzɑq tɘˈlɘ]
Тархалт	Казахстан, Хятад, Монгол, Орос, Киргиз, Узбекистан
Бүс нутаг	Төв Ази; (Туркестан)
Угсаатан	Казахууд
Төрөлх хэлтэн	17 сая (2024 оны тооллого)
Хэлний ангилал	Түрэг Нийтлэг Түрэг Кипчак Кипчак–Ногай Казах хэл; ; ; ;
Бичгийн систем	Казах цагаан толгой (Кирилл, Латин, Араб, Казах брайл үсэг)
Албан ёсны хэрэглээ
Улс	Казахстан; Орос Алтай; Хятад Или Казахын өөртөө засах тойрог; Бархөл Казахын өөртөө засах хошуу; Мори Казахын өөртөө засах хошуу; Аксай Казахын өөртөө засах хошуу; ; Байгууллагууд: Түрэг улсуудын байгууллага; Хамтын Аюулгүй байдлын гэрээний байгууллага ;
Тохируулагч; байгууллага	Соёл, спортын яам; Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Боловсрол, шинжлэх ухааны яам
Томьёолбор
ISO 639-1	kk
ISO 639-2	kaz
ISO 639-3	kaz
Глоттолог	kaza1248
Linguasphere	44-AAB-cc
	Казах хэлний ертөнц: Казах хэл олоных хэл байдаг бүс нутаг Казах хэл цөөнхийн хэл байдаг бүс нутгууд
	IPA авианы тэмдэгт орсон болно. Тохиромжтой үзүүлэх дэмжлэггүйгээр та Юникод тэмдэгтүүдийн оронд асуултын тэмдэг, хайрцаг эсвэл бусад тэмдэгтүүдийг харах магадлалтай.

Алматы. «Казах казахтай казакаар ярья» уриа самбар

Казах хэл (Кирилл: қазақ тілі, Араб: قازاق ٴتىلى, Латин: qazaq tılı) нь Казахстан ба гадаад улсад амьдарч буй казах иргэдийн төрөлх хэл.

Казах хэл нь Каракалпак, Ногай, Карачай хэлүүдтэй хамт Кипчак-Ногай салбарыг хамарсан түрэг хэлний бүлэгт багтдаг. Түүнчлэн Киргиз, Татар, Башкир, Караим, Крымын Татар хэлтэй ойрхон байна.

Казах хэл нь аялгад хуваагддаггүй нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй юм. Бүх бүсийн казахууд бие биенээ сайн ойлгодог. Гэсэн хэдий ч зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар казах хэл нь хойд, зүүн, өмнөд, баруун (гурван гурван нутаг дэвсгэрийн дагуу) 3 хэл аялгаар хуваагддаг гэж үздэг.

Энэ хэл нь XIV-XVII зууны үед Алтан Ордны задралын үед орчин үеийн Казахстаны нутаг дэвсгэрт нутаглаж байсан түрэг овог аймгуудын хэл болон үүссэн. Эцэст нь 17-р зууны дундуур Кыпчак-Ногай дэд бүлгийн бусад хэлнээс салан тусгаарлагдсан байна.

Тархалт

Казах хэлээр казах үндэстэн хэлэлцдэг. Өмнө зүгийн Тэнгэр уул, өрнө зүгийн Каспийн тэнгис, дорно зүгийн Алтайн нуруу хүрч нутагладаг.

Казахстан улсын албан ёсны хоёр хэлийн нэг болно. Касахстан улсын 2009 оны хүн амын тооллогоор казахуудын 9,982,276 нь төрөлх хэлээ казах гэж мэдүүлжээ.^[3]

Казахстанаас гадна Узбекистан улсын Каракалпакстан, Хятад улсын Шинжаан орон, Монгол улсын Баян-Өлгий аймаг зэрэг олон газар казах хэлтэн байна. Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогоор 101,526 казах хүн бүртгэгдсэн ба үндсэндээ казах хэлээ мэднэ.

Үсэг бичиг

Бүх түрэгийн ард түмний нэгэн адил казахууд нь VIII-X зууны үед оршин байсан, шинжлэх ухаанд Орхон-Енисей гэж нэрлэгддэг руник бичгийн өв залгамжлагчид юм. Рун цагаан толгой нь 24 үсэг, үгний тэмдэгээс бүрдсэн байв.

Дундад зууны үед Исламын шашин дэлгэрч, араб бичгийн перс хувилбар Казахстаны нутаг дэвсгэрт мөн тархаж эхэлсэн. Дараа нь Казахстаны нутаг дэвсгэрт Араб-Лалын шашинтнуудын нөлөөн дор тэд араб бичиг хэрэглэж эхлэв. Хятадад Шинжааны казахууд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр, зарим талаар боловсролын системд араб бичгийн өөрчлөгдсөн графикийг үргэлжлүүлэн ашигладаг.

1929-1940 оны хооронд Латин үсгийн системд шилжин ашиглаж байжээ.

Орчин үеийн казак хэл нь 1940 оноос хойш кирилл үсэг ашигладаг.

Кирилл цагаан толгой 42 үсэгтэй. Монголынхоос Ә, Ғ, Қ, Ң, Ұ, Һ, І долоон үсгээр илүү.

2012 онд Казахстанд казах хэлийг латин цагаан толгойн үе шаттайгаар орчуулах шийдвэрийн талаар мэдэгдэж байсан. Латин цагаан толгойд орчуулах үйл явцын эхлэлийг 2025 он хүртэл төлөвлөж байна.

2017 оны 4-р сарын 12-ны өдөр Казахстаны Ерөнхийлөгч Нурсултан Назарбаев 2017 оны эцэс гэхэд эрдэмтэн судлаачид, олон нийттэй нягт хамтран ажиллаж, шинэ казак цагаан толгой, графикийн нэг стандартыг баталж, кирилл цагаан толгойг орхиж, латин цагаан толгойн хэрэглээнд шилжих идэвхтэй үе шатыг эхлүүлэв. Ерөнхийлөгчийн 2017 оны 10-р сарын 26-ны өдрийн зарлигаар шинэ цагаан толгойг баталж, энэ цагаан толгойн үе шатыг 2025 он хүртэл үе шаттайгаар шилжүүлэхээр тогтоот байгаа ажээ.

Кирилл, латин үсгийн цагаан толгой
А	Ә	Б	Г	Ғ	Д	Е	Ж	З	И	І	Й	К	Қ	Л	М	Н	Ң	Һ	О	Ө	П	Р	С	Т	У	Ү	Ұ	Ф	Х	Ш	Ы	Ю	Я
а	ә	б	г	ғ	д	е	ж	з	и	i	й	к	қ	л	м	н	ң	һ	о	ө	п	р	с	т	у	ү	ұ	ф	х	ш	ы	ю	я
A	Ä	B	G	Ġ	D	E/Ye	Ğ	Z	I	Î	J	K	Q	L	M	N	Ŋ	H	O	Ö	P	R	S	T	U	Ü	Û	F	X	Ş	Y	Yu/Yü	Ya

Хэлний шинж чанар

Авиа зүй ба авиа шинжлэл

«В, ё, ф, ц, щ, ч, ъ, ь, э» үсгүүдийг зөвхөн гадаад үгнүүдэд ашиглагддаг. «ә(ай), ғ(хоолойн г), қ (Монгол хэлний эр үгийн буюу хатуу, хоолойн Х - тэй төстэй) ң (хэлний угийн Н), ұ(у), h, і» Түүнчлэн казах хэлэнд бусад түрэг хэлнээс бага зэрэг авиа зүйн ялгаа бий.

Авиа зүйн ялгаа
	Казах хэл	Киргиз хэл	Түрк хэл	Азербайжан хэл	Татар хэл	Узбек хэл	Монгол хэл
"Ч(Ç/Ch)" → "Ш"	ашты	ачты	açtı	açtı	ачты	ochti	нээсэн
"Ш(Ş/Sh)" → "С"	бас	баш	baş	baş	баш	bosh	толгой
Дж(C)/Җ/"Й(Y)" → "Ж"	жан жоқ	жан жок*	can yok	can yox	җан юк	jon yoʻq*	сэтгэлгүй

* киргиз ба узбек хэлэнд "ж(j)" "дж" гэж уншигддаг.

Өгүүлбэр зүй

Казах хэлэнд 9 төрлийн өгүүлбэрийн гишүүд байдаг:

Зат есім (нэр үг)
Жишээ: бет, қол
Сын есім (тэмдэг нэр)
Жишээ: қызыл, биік, әсем
Сан есім (тооны нэр)
Жишээ: бір, жүз
Есімдік (тэмдэг нэр)
Жишээ: мен, сен
Етістік (үйл үг)
Жишээ: бару, жазу
Үстеу (нэмэлт нэр)
Жишээ: тез, таза
Шылау (холбоо нэр)
Жишээ: үшін, туралы
Еліктеу сөз (дуураймал үг)
Жишээ: күмп, тарс-тұрс, ыржаң-ыржаң
Одағай (харилцан хамааралын үг)
Жишээ: алақай, тәйт, құрау-құрай

Гурван казах бичгийн жишээ
Кирилл казах	Араб казах	Латин казах	Монгол орчуулга
Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.	بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات, ار-وجدان بەرىلگەن, سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق, باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس.	Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïeti men kuqıqtarı teñ bolıp dünïege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis.	Хүн бүр төрж мэндлэхдээ эрх чөлөөтэй, адилхан нэр төртэй, ижил эрхтэй байдаг. Оюун ухаан нандин чанар заяасан хүн гэгч өөр хоорондоо ахан дүүгийн үзэл санаагаар харьцах учиртай.

Эш холбоос

↑ Казах хэл at Ethnologue (27th ed., 2024) Загвар:Closed access
↑ "Статья 4. Правовое положение языков | ГАРАНТ".
↑ Население по национальности и родному языку // Итоги Национальной переписи населения 2009 года в Республике Казахстан / А.Смаилова. — Астана, 2010. — С. 251. — 297 p.

Цахим холбоос

Wikipedia

Википедиа: Казах хэлээр

Commons: Казах хэл – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

[e27-1] Казах хэл at Ethnologue (27th ed., 2024) Загвар:Closed access

[2] "Статья 4. Правовое положение языков | ГАРАНТ".

[Перепись-3] Население по национальности и родному языку // Итоги Национальной переписи населения 2009 года в Республике Казахстан / А.Смаилова. — Астана, 2010. — С. 251. — 297 p.

[1]

[2]

[3]