Николай Коперник

Николай Коперник буюу Миковай Коперник (польш. Mikołaj Kopernik, герм. Niklas Koppernigk, латин. Nicolaus Copernicus, 1473 оны 2 сарын 19-нд Польшийн Торунь хотод төрсөн– 1543 оны 5 сарын 24) Сэргэн мандалтын үеийн польшийн одон орон судлаач, математикч, эдийн засагч байв. Анхны шинжлэх ухааны хувьсгалын эхлэл болсон Дэлхийг Нар болон бусад од гаригууд тойрдог гэсэн онолыг няцааж дэлхий болон бусад гаригууд Нарыг тойрдог /нар төвтэй тогтолцоо/ гэх онолыг баталсан алдарт эрдэмтэн.

Амьдрал

Суут одон орон судлаач Николай Коперник Польшийн Торунь хотноо төржээ. Бага наснаасаа эцэг эхээс өнчирч хоцорсон түүнийг нагац ах нь хүмүүжүүлж хүний зэрэгт хүргэж өсгөсөн байна. Хүүхэд байхаасаа сурч мэдэхэд сэтгэл санаагаа бүрэн зориулсан Н.Коперник эхлээд Польшид 1491 онд Краковын Их сургуульд, дараа нь 1497 онд Италид Болонийн Их сургуульд элсэж сүүлд 1503 онд Феррара-гийн Их сургуульд шалгалт өгч хос дээд боловсрол эзэмшжээ. Хэдийгээр түүний үзсэн эрдмийн ихэнх нь шашны ном байсан боловч авхаалж самбаагаараа өмнөх болон өөрийн үеийн агуу их математикчид, одон орны бүтээлтэй гүнзгий танилцжээ. Үүний зэрэгцээ гүн ухаан, төр эрх, анагаах ухаанд суралцаж алс нутгаас эх орондоо тал бүрийн өргөн мэдлэгтэй эргэж ирсэн байна. Н.Коперник нутагтаа ирэн Варми болон Фромборкт сүм хийдэд дээгүүр алба хаангуутаа инженерийн ба эмнэлгийн албанд өдрийн цагаа зарцуулан, шөнийн цагт чөлөө зав гарган одон орны судалгааны ажил хийж эхэлжээ. Тэрээр өвлийн хүйтэн, жавар салхийг тэвчин чадал муутай болхи төхөөрөмжөөр ажиллаж, байсан боловч шантралгүй чармайсаар 40 эргэм насандаа агуу их нээлт хийж "Тэнгэрийн эрхсийн хөдөлгөөний тухай" гэдэг алдарт бүтээлээ туурвижээ. Энэ бүтээлээрээ Н.Коперник дэлхий бол бүх орчлон ертөнцийн төвд хөдөлгөөнгүй оршдог гэж үзэж, бусад одон ертөнц бурханы зохиолоор түүнд зориулагдан оршдог гэсэн урьдах үеийн ойлголтод хатуу цохилт өгсөн юм. Тэрээр Буд, Ангараг, Сугар болон бусад гарагууд нь дэлхийг тойрч байдаг биш, харин Дэлхийн хамт нарыг тойрдог гэсэн дүгнэлт хийж Нарны системийн гарагуудын хөдөлгөөний байдлыг харуулсан зураг зохиосон билээ. Н.Коперник геометрийн нарийн тооцоо томьёо хэрэглэн нар төвтэй системийн онолыг бий болгсон нь Нар ба гарагуудын хоорондох харьцангуй зайг бодож гаргах, гараг Дэлхийн хоорондын зайнаас шалтгаалан оддын гялалзалт буурч, өөрчлөгддөг шалтгааныг үнэн зөв тайлбарлах боломж бүрдүүлжээ. Ийнхүү Н.Коперник олон зуун жил ноёрхсон Птолемейн сургаалыг үгүйсгэснээр сүм хийдийнхний галзуурсан эсэргүүцэлтэй тулгарчээ. Тэр үед шашны сургаалын эсрэг боссон хэн боловч тэрсүү үзэлтэнд тооцогдож, тийм хүнд анафем хэмээх үзэшгүй муухай ял шийтгэл ноогддог байв. Н.Коперник шашны шийтгэлээс болгоомжлон өөрийн бүтээлийг хэвлүүлэхийг 30 гаруй жил хойш тавьсаар нас барахынхаа өмнөхөн хэвлэлд шилжүүлжээ. “Н.Коперникийн нээлт зөвхөн одон орны судлалд төдийгүй байгалийн шинжлэл, ертөнцийг үзэх үзэлд бүхэл бүтэн хувьсгал хийсэн бөгөөд Тэнгэрийн эрхсийн хөдөлгөөний тухай ном хэвлэгдэн гарсан явдал шашны номлолоор байгалийн хуулийг тайлбарлах ямар ч боломжгүйг харуулснаараа чухал юм” гэж Ф. Энгельс үнэлэн бичжээ.

Николай Коперникийн шинжлэх ухааны хувьсалд оруулсан хувь нэмрүүд

Дундад зууны Европт дэлхий ертөнцийн төв бөгөөд нар болон бусад гарагууд түүнийг тойрон эргэдэг гэдгийг нийтээрээ хүлээн зөвшөөрдөг байв. МЭ 2 – р зуунд Птоломейн геоцентрик (дэлхий төвтөй) сансар огторгуйн систем зохион бүтээж, МЭ 4 – р зуунд Аристотель энэ сансар огторгуйн системийг олонд танилцуулсан юм.

16 – р зууны эхэн үед Николай Коперник нар төвтөй онолыг дэвшүүлсэн ба үүнийгээ 'De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri Sex' (Тэнгэрийн бөмбөрцөг дээрх 6 ном)-д танилцуулсан юм. Коперникийн сансар огторгуйн загвар Аристотель болон Птоломейн загваруудыг эсрэг байсан ч тэр үедээ Коперникийн үзэл няцаагдсан, Аристотелийн ертөнцийг үзэх үзэл нь Ньютоны инерц , татах хүц болон хөдөлгөөний онолоор солигдсон. Энд Коперникийн хувьсгал шинжлэх ухааны дундад зууны ертөнцийг тайлбарын өөрчлөлтийг бүрдүүлсэн үзэлд хэрхэн нөлөөлснийг судлах зорилготой. Коперникийн гавьяаг таашаахын өмнө тэр цаг үед ямар үзэл баримталалын талаархи ойлголттой байх нь чухал юм.

Дундад зууны ертөнцийн схем нь дэлхий төвтөй байсан. Тэр нь дэлхий ертөнцийн төвд хөдөлгөөнгүй оршоод нар болон бусад гарагууд түүнийг тойрон эргэдэг гэж үздэг байжээ. Хэдий тийм ч геоцентризм нь (дэлхий төвтөй үзэл) эсэргүүцэлтэй тулгарж байсан. 1375 аад оны үед Оккамистчууд Парис орчмоор философи болоод шинжлэх ухааны судалгаанд анхааран завгүй байсан. Аристотелийн физикд итгэж байсныг үл харгалзан Буридэн инерц болон татах хүч нь жигд хурдсах хөдөлгөөн гэсэн санааг дэвшүүлсэн. Орезмийн Николас аналитик геометрийн санааг бүтээж, жигд хурдсах хөдөлгөөний томьъёог олсон ба дэлхийн тойргийн талаар маргажээ.

Мөн түүнчлэн Кусагийн Николас эсэргүүцлийн бүлгэмтэй холбоо тогтоож Аристотелийн зөрчиж үл болох (геоцэнтрик) хуулийн эсрэг боссон бөгөөд дэлхий хөдөлж байж магадгүй гэдэг санааг хамгаалж үлдэхийг зорьж байсан юм. Үнэн хэрэгтээ Коперник, Куса Николаст талархах хэрэгтэй гэж үздэг ба түүнийхээр бол хоосон орон зай дахь бөмбөлөг түүнийг хөдөлгөх ямар нэгэн хүчин зүйлгүйгээр хөдөлдөг юм. Ийм хувьсалч үзэл санаа байсан ч дундад зууны философи нууцлаг хэвээр цоожтой үлдсэн юм. Тэр үеийн философи нь Христийн шашинд захирагддаг байсан төдийгүй ягштал биелүүлдэг байжээ. Философи болон шашны номлолд үзүүлдэг байсан хүндлэл нь шашны философи юм. Шашны философчид шинэ зүйл олж мэдэх гэж эрмэлздэггүй, харин урьд өмнө Грек шалтгаанаар болон Христийн номлолоор олж авсан мэдлэгээ нэгтгэж л хэрэглэдэг байжээ. Мөн түүнчлэн тэд нийлэмж , найдвар шалтгаанд л итгэдэг байсан учир нь ямар нэгэн нууцыг илрүүлэх нь бурхны шууд зааж байгаа хэрэг гэж үздэг байжээ, энэ нь байгалийн шалтгаанаар илрүүлснээс дээгүүрт тавигдаж шүтэгддэг байжээ. Дундад зууны шашны философийн үед философийг шашинд үйлчилдэг гэж үздэг байсан бөгөөд жинхэнэ философи шашинд үйлчилдэг болохоор бус харин өөрсдийнхөөрөө нууцыг тайлж ойлгохын тулд ашигладаг байжээ. Энэ нь орчин үеийн философи болон эртний шашны философи хоёрын хамгийн том ялгаануудын нэг юм.

Шашны философчид шинжлэх ухааны баримтуудад хэрэгцээт зүйлсийг хамгийн анх Аристотелийн өмнөх философчидоос ч илүү хатуугаар хэрэглэж байсан хэрэгцээт баримтуудыг тогтоосон. Эдгээр хэрэгцээт зүйлс нь Аристотель ч өөрөө математикийн дор хангалттай хэрэглэж чаддаггүй байсан. Анхны Сэргэн мандалт болон сүмийн шашны үндэслэгчдийнх шиг хүн төрөлхтний философийн болон байгалийн учир шалтгааны сүр хүчийг унтраах чиг хандлагатай байсан.

Баруун болон зүүн сүмүүд ба хамба ламуудын бодлогоор үйл ажиллагаагаа явуулдаг сүмүүд шашны нэгдлийн үр дүнд бий болсон дуудлаганд дуудагдсан. Сэргэн мандалтын үед Италид Хүнийг дээдлэх ёс , классификацийн сэргэлт нь шашны философийг халаад хурдацтайгаар тэлж баруун Европийн философийн зарчмыг тогтоосон юм. Энэ нь шашны манлайлагчдыг тэдний урьд өмнө баримталж байсан зарчмаас нь болж монопол суудлаас нь татан буулгасан.

Мартин Лютер 1517 онд Герман дахь шашны шинэчлэлийн талаар Аристотелийн онолыг няцаасан, дураараа аашлах аашны талаар хэвлүүлсэх 95 сэдэвтээ мэдэгдсэн байна. Энэ мэдэгдэл нь Германд маш алдартай болсон төдийгүй Германы ард иргэдийг шашны болон эдийн засгийн гэж хуваагдахад хүргэжээ. Паул III ийг Ромын Пап лам болсон 1534 он хүртэл шашны гүшүүд сүмийн эсрэг боссонгүй. Түүний өв залгамжлагчдынхаа адилаар Паул III тэдний эсрэг дипломат болон цэргийн арга хэмжээ авахаасаа тээнэгэлзсэнгүй. Сөрөг хүчнийхэн католик сүмийг сэргээсэн. 1542 оны хавьцаа хориг тавьсан номнууд болон шинэ мөрдөн байцаалтуудыг олсон.

Коперникийн төрж байх үед одон орон судлаачид дахин шинэчлэл явагдаж байсан. Коперник одон орны бэлтгэл сургуулиа дуусгах үед багш нар нь Птоломейн онолыг эрчимтэйгээр сурснаар үүнийг хөгжүүлж болохыг бас зөвхөн Птоломей л одон орон судлалыг сайжруулж чадах цорын ганц хүн биш гэдгийг ойлгож эхэлсэн. Бүр зарим одон орон судлаачид Птоломейн тооцооллыг тийм ч оновчтой биш байгалийг үнэн бодитоор нь тайлбарлаж чадахаар биш гэж байв. Др. Револүшионобузд бичсэн оршилдоо түүний залгамжилж авсан шинжлэх ухаан нь зөвхөн мангасыг л үүсгэсэн талаар бичжээ. 16 – р зууны эхэн үед шилдэг одон орон судлаачид одон орон судлалд алдаа уламжлалт арга барилаа ашигласнаар алдаа гараад байгааг мэдсэн. Энэ нь Коперник Птоломейн загварыг хаяаад өөр шинийг хайж эхэлснээс болжээ.

Коперникийн санаа нь хувьсал явуулах болон грекийн одон орон судлалыг дахин судалж үзсэн Птоломейн онолыг хаях биш байсан. Хүн төрөлхтний өнгөрсөнтэй цуг булшлагдах ёстой байсан мэдээллүүд хэрэгцээтэй хэвээр л байсан. Бусад одон орон судлаачид Птоломейн онолыг няцаахын тулд эртний аргуудыг хэрэглэж байсан тул Коперник хүний өмнө нь хэрэглэж байгаагүй юу г ч хэрэглээгүй , харин тэр хувьслын хамаарлуудыг нээсэн Пифагорын теоремийг ашигласан.

Зүүн болон Баруун Европ хэдэн төрлийн хямралд байхад Коперник ярвигтай үйл явдалд орсон бас хувьслын нэг болон нөгөө төрлийн гол төлөөлөгч байсан. Коперникийн хийсэн зүйлийг 30-аад жилийн турш түдгэлзүүлэн хадгалсан ба Жеорж Ретикус зориг гаргаагүй бол энэ нь нийтлэгдэх байсан эсэх нь эргэлзээтэй. Коперник ромын католик шашны их буу байсан бөгөөд 10–р Пап лам түүнийг хуанлиг өөрчлүүлэх гэж дуудсан. Сүм нь шашны Наадмууд тэдний газар зохиогдох вий гэж санаа зовниж байсан юм. Жеорж Ретикус шашны хүн байсан ба Коперникийн 'Narratio Primer' хэвлэгдэсэнд холбоотой байсан ч 'De Revolutionibus' to a Lutheran ийн хэвлэлийн пастер Андриес Осиандрт байр сууриа шилжүүлсэн юм. Католик сүм нь тэдний хүн төрөлхтөн дээрх ноёрхлын хүчийг зэврэлд хүргэх өөрчлөлтийн хатгалгад оролцсон нь сонин. Энэ нь хамтын ажиллагаа байсан бөгөөд хоёр шашны хүний шууд туслалцаа байсан юм.

Уламжлал ёсоор , Коперник дууссан ажлаа 1543 онд үхэх дөхсөн байхдаа харсан ба энэ урт удаан үргэлжилсэн маргаан нь 1539 он хүртэл түүний хэвлүүлэхийг хүсээгүй байхад хэлвэгдсэн. Нэг байж болох шалтгаан нь тэр хууль ёсны шүүлтээс айсан байж болох юм. Энэ айдас нь хий хоосон байгаагүй юм, тухайлбал 'De Revolutionibus' ийн хэвлэгч маш их шүүмжлэл хүртсэн юм. Коперникийн систэмийн хамгийн чухал нь үүний санаанд чухал мэтгэлцээн хэрэгтэй байсан бас тэр өөрийн хэргэм зэрэг нэгтнүүдээсээ айж байсан. 16–р зуунд таамаглаж байгаагаар Дэлхий хөдөлгөөнтэй гэдэгт сайн баттай баримт хэрэгтэй байсан нь өнөөдөр яригдаж буй зөрүүд хэлэлцлийн утга учиргүйг нэмэх бизээ. Хэдий тийм ч түүний хэвлэлийг сүмүүд хуанлигаа шинэчлэхээр их авдаг нь түүний зүрхийг тайтгаруулах байхаа.

Өмнө энэ хуудсанд дурдсанаар Коперникийн гайхамшигтай ажил Европын бүх бодлын үүслийг донсолгосон гэдгийг ярих тохиромжгүй байх. Коперникийг нас барсны дараагийн үеийнхэнд эрин дамжсан өөрчлөлтүүд үүссэн ба Птоломейн онол болон Коперникийн онолуудыг зөвтгөж буруутгасан мэтгэлцээнүүд газар авчээ. Ойролцоогоор гарагуудын хөдөлгөөн байршлын талаар тайлбарлах орчлон ертөнцийн онол маргааныг таслах хүртэл зуун тавин жил өнгөрсөн. Энэ тайлбар нь шинжлэх ухаан хөгжүүлэхийг дэмжсэн юм. Коперникийн хувь нэмэр чухал байсан ч энэ нь түүний тэнгэрийн системийн талаархи онол гэхээсээ илүүтэйгээр түүний хүнд өгсөн урам байсан юм.

Алдарт математикч Ретикус болон ухаалаг Бруно шиг цөөн хэдээс өөр Коперникийн онолд аваргалах хүн байсангүй. Энэ нь сүүлд 1580 онд түүний үүнийг эзэмшсэн Иоханнэс Кэпплэрийн суу ухаан байсан юм. Хэдий тийм ч Коперникийн онолыг маш ач холбогдолтойгоор хөгжүүлсэн хамгаалсан хүн нь Галлилео Галилей байсан юм. Тэрээр дурангаар тэнгэрийг ажиглах болсон бөгөөд Коперникийн онолыг ажиглалтаар хянадаг онол болгосон юм. Дараа нь тэр шинэ механикуудыг зохион бүтээсэн бөгөөд Аристотелийнхийг шинэчлэх Ньютоны механикийн үндсийг тавьсан юм. Тэгснээрээ Коперникийн эсрэг хэлэлцлүүд оргүй хоосон болсон билээ.

Жордано Бруно Коперникийн онолоос санаа дэвшүүлсэн нь ертөнцөд олон олон өөр ертөнцүүд байдаг ба тэдгээр нь өөрсдийн гэсэн нарнуудаа тойрон эргэдэг гэжээ. Энэ нь ертөнц бүхэн бие даан оршдог гэдэг санааг үүсгэж , тэд нь эмх замбараагүй байдлаас цэгцтэй болоод буцаад задардаг гэжээ. Коперникийн ертөнцийн хил хязгаар болон цаг хугацаа нь хязгаар үгүй оршин тогтнодог гэдгээс ертөнцийн талаар хүн төрөлхтөн тэс өөр ойлголттой болсон юм.

Коперникийн 40 гаруй жилийн хөдөлмөрийн үр шим болсон гол бөгөөд бараг цорын ганц бүтээл нь "Ертөнц дахь бөмбөрцгийн эргэлтийн тухай" (лат. De revolutionibus orbium coelestium) юм. Уг бүтээлийг латин хэлээр 1543 онд Нюрнбергт хэвлүүлсэн; Энэ нь Коперникийн шилдэг шавь Ретикийн удирдлаган дор хэвлэгдсэн байна.