Гэнигэс

Гэнигэс (бас генигес, кенегес, кингит, кинегес, кенегез гэх мэтээр бичсэн нь бий) - монголчуудын салбар нирун овгуудын нэг. Тэднийг боржигин овгийн салаануудын нэг гэдэг.

Түүх

"Монголын нууц товчоо"-д дурдсанаар бол гэнигэсүүдийн удам угсаа Тэнгис далайг (море Тенгис) гаталж, Онон мөрний эрэгт, Бурхан Халдун ууланд суурьшсан монголчуудын домгийн өвөг дээдэс Бөртэ чонод хамаардаг. Тэнгис далай гэдэг нэрийн доор олон тооны эх сурвалжид Байгаль нуурыг битүү утгаар хэлдэг.

Гэнигэсүүдийн удам угсаа дараах байдалтай харагддаг:

Дээд Тэнгэрийн тааллаар төрсөн Бөртэ чоно. Түүний эхнэр нь Гуа марал байсан ба тэдний үр удам нь Батачихан байв.
Батачиханы хүү - Тамача.
Тамачийн хүү - Хоричар мэргэн.
Хоричар мэргэний хүү - Уужим буурал (Уужим бороул).
Уужим бууралын хүү - Сали хачау.
Сали хачаугийн хүү - Их нүдэн.
Их нүдэний хүү - Сэм сочи.
Сэм сочийн хүү - Харчу.
Харчугийн хүү - Боржигидай мэргэн - Монголжингуатай гэрлэсэн байв.
Боржигидай мэргэний хүү - Торголжин баян - Борогчингуатай гэрлэсэн байв.
Торголжины хөвгүүд: Дува сохор ба Добун мэргэн.
Добун мэргэн Хорь түмэдийн Хорилардай мэргэний охин Алангуатай гэрлэсэн. Алангуагийн эх нь баргудын захирагч Баргудай мэргэний охин байв.
Добун мэргэний гэрт ирээд Алангуа хоёр хүү төрүүлсэн. Тэдгээр нь Бүгүнүтэй, Бэлгүнүтэй нар байв.
Добун мэргэн нас барсны дараа Алангуа эр нөхөргүй байсан ч гурван хүү төрүүлсэн. Тэдгээр нь Буха хатаги (Буху хадаги, Бугу хатаги), Бухату салжи, Бодончар мунхаг нар байв. Домогт өгүүлснээр Алангуа гэрлийн туяанаас жирэмсэн болжээ. Өөр хувилбараар бол тэдний жинхэнэ эцэг нь Маалиг баяудай хүн байв.
Бодончар боржигин удмынхны өвөг дээдэс болсон.
Бодончарын үр удмаас эхлээд их эхнэрээс нь Барим ширату Хабичи хэмээх нэртэй нэгэн төржээ.
Хабичи баатрын хүү Мэнэн тудун байв.
Мэнэн тудунд Хачи хүлүг, Хачин, Хачиу, Хачула, Харалдай, Хачиун, Начин баатар гэсэн долоон хүү байсан.
Хачи хүлүгийн хүү Хайду, Номулун (Номолун, Намолун) эхээсээ төржээ.
Хайдуд Байшинхор догшин, Чарахай линху, Чаужин өртэгэй гэсэн гурван хүү байв.
Чаужин өртэгэйн хөвгүүдээс Оронар, Хонхотон, Арулад, Сөнөд, Хабтурхас, Гэнигэс (Лувсанданзангийн "Алтан товч"-д Гэнигэс овгийн нэрийг Хэнид (Кэит) гэж бичсэн байна) овгууд гарчээ.

Анд Жамухаасаа тусдаа өөрийн улсыг байгуулахаар шийдэх үед нь Тэмүжинтэй нэгдсэн анхны монголчуудын дунд Хунан тэргүүтэй гэнигэсүүд байв. Хунан цаашдаа Чингис хааны нэрлэсэн ерэн таван мянгатын ноёдын нэг болжээ. Тэр Чингис хааны бүрэн итгэлийг хүлээсэн. "Монголын нууц товчоо"-д Хунанд дараах мөрүүдийг зориулжээ: Гэнигэсийн Хунанд Чингис хаан ингэж хэлсэн: "Энэ Хунан ямар байсныг би та нарт хэлье. Боорчи, Мухулай болон бусад ноёд та нарт, бас Додай, Доголху болон бусад чэрби та нарт:

Хар шөнө тэр чоно болж хувирна,

Гэгээн өдөр хар хэрээ болно.

Зогсоход байрнаасаа хөдлөхгүй,

Явахад зогсохыг мэдэхгүй.

Дээдсийн өмнө хоёр нүүр гаргахыг мэддэггүй байсан,

Дайсны өмнө шулуун шударга байсан.

Тиймээс Хунан, Хөхөчос нартай зөвлөлдөхгүйгээр юу ч битгий хий!" гээд үргэлжлүүлэн: "Жочи бол миний ахмад хүү, тиймээс Хунан чи түмний ноёныхоо албан тушаалд гэнигэсүүдээ тэргүүлэн үлдэж, Жочид шууд захирагдаж байвал зохилтой" гэж тушаав. Тэгээд тэр хэлсэн нь: "Үзсэнээ нуудаггүй, сонссоноо хаадаггүй тийм хүмүүсээс Хунан, Хөхөчос, Дэгэй, Үсүн өвгөн энэ дөрөв байна" гэжээ.

Гэнигэсүүд нь нирун монголчуудтай холбоотойг нийтээр зөвшөөрдөг, учир нь тэд Алангуагийн үр удам болдог. "Судрын чуулган"-д гэнигэсүүдийг кингит гэдэг нэрийн доор дурдсан. Үүний зэрэгцээ Рашид ад-Дин тэднийг дарлигин монголчуудын бүрэлдэхүүнд оруулж, хонхотон, арулад овгуудтай цусан төрлийн холбоотой гэжээ. "Судрын чуулган"-д кингитүүдэд ердөө хэдхэн мөр зориулсан, үүнд:

"Чингиз (Чингис) хааны үед хөвгүүддээ эмирүүдийг цэргүүдийнх нь хамт хуваарилахдаа тэр өөрийн ахмад хүү Жочи хаанд дөрвөн мянган цэрэгтэй хэдэн эмирийг өгсөн, тэднээс нэг эмир нь, Кутан ноён гэгч нь энэ салбарынх байсан, Кунжийн (Кунджи, Хүинчи) улсад Жочийн овгийн Урадэгийн үр удмаас, тэрхүү улсын эмирүүдээс алдартай бөгөөд аугаа их байсан Хуран хэмээгч [нэгэн] нь түүний овгийнх" гэж бичжээ.

Орчин үеийн байдал

Гэнигэс овгийн удамшлыг тээгчид Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар болон Дорнод аймагт амьдардаг. Гэнигэс овгийн төлөөлөгчид бас Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны нутаг дэвсгэрт оршин суудаг. Кенегесүүд (гэнигэсүүд) казах, узбек, каракалпакуудын бүрэлдэхүүнд мөн орсон.

Актюбинскийн мужийн өмнөд хэсэгт казахуудын дунд кенегес овгийн бүлэг байдаг ба тэд шекты овогт хамаардаг. Аман зохиолд кенегесүүдийн удам угсааг Ногайн ордын мангытуудад хүртэл дээшлүүлдэг. Анх XV зуунд дорнод Половын тал нутгийн (Кипчакийн хээр тал) овог аймгуудын дунд дурджээ. XIX зууны сүүл үед узбекийн кенегесүүдийн тоо 35,000 хүн байж, Шахрисабз хотод болон Кашкадарья голын эрэгт амьдарч байв. XX зууны эхэн үед каракалпакийн кенегесүүдийн тоо 8,600 хүн байж, Янгыбазар болон Кегейлинск тойргуудад оршин сууж байжээ. Каракалпакийн кенегесүүд найман овогт (араншы, тараклы, актогын, оймауыт, омыр, жобал, нокыс, домбозак), узбекийн кенегесүүд таван овогт (кайсаралы, тараклы, ачамайлы, абаклы, чехут) хуваагддаг. Кенегесүүдийн овгууд нь Дунд жузийн керей овгуудтай төстэй. Каракалпакийн кенегесүүдийн тамга "X" (ашамай) нь Дунд жузийн ашамайлы керей овгийн тамгатай төстэй.

Мөн үзэх

Хунан