Мухулай

Мухулай (бас Мухали, Мукали, Мохули, Мухури гэх мэтээр бичдэг) (1170-1223) нь Чингис хааны доорх хүндэт захирагч бөгөөд итгэмжлэгдсэн хүн болсон монгол жанжин ("боол" ("bo'ol") - албаны "үүрэг хүлээсэн нэгэн") байв. Монголчуудад үнэнч байх тангараг өргөсөн жалайрын ахлагч Гүүн-Увагийн (Gü'ün-U'a) хүү тэрээр Их Хаан болон Монголын эзэнт гүрэнд тууштай, чадварлаг зүтгэснээрээ олсон "Битүү нэгэн" (үг дуу цөөн, гүн бодлоготой) гэх утгатай "Мухали" ("Muqali") (энэ нэрийг одоо "Мухулай" гэж бичиж байна) хэмээх нэрээр алдаршжээ.

Алтан улс руу довтлох үед Мухулай Чингис хааны хоёрдугаар тушаалтны үүргийг гүйцэтгэж, Хятадын амбан захирагчаар дэвшсэн ба Чингис хаан Төв Азийг байлдан дагуулахаар мордсоны дараа түүнд бие даасан байдлын асар их эрх олгосон байна. Аливаа давуу талыг олж авахын тулд үй олноор хөнөөхөд бэлэн байсан олон монгол удирдагчдаас ялгаатай нь Мухулай ихэвчлэн эвлэрлийн арга замаар дайснуудаа найз нөхөд болгохыг оролддог байлаа.

Өгэдэйн хаанчлалын үед (1229-1241) түүнийг монгол жанждын ер бусын авьяаслаг хэсгийн шилдэг нь гэж үздэг байв. Маш хязгаарлагдмал нөөцтэй байсан ч ялагдал хүлээгээгүй амжилтыг нь авч үзвэл түүнийг түүхэн дэх хамгийн агуу цэргийн жанждын нэг гэж тооцож болох юм. Тэр "маргаангүй Монголын тэргүүлэх зүтгэлтнүүдийн нэг бөгөөд дээд удирдагч" байсан. Түүний орон нутгийн хэргийг шийдвэрлэхдээ мэргэн ухаантайг нь онцлон тэмдэглэсэн байдаг.

Амьдрал[засварлах | кодоор засварлах]

Гүүн-Увагийн гуравдугаар хүү Мухулай нь боржигин монголчуудын үе дамжсан хамжлага болох Жалайр аймгийн "Жат" овогт төржээ. Юань улсын судрын 119-р дэвтэр дэхь Мухулайн шастирт Мухулайн эцэг "...Күнвэнгува нь Тайзу[1]гийн туг доор байхуйд Мэргидийг түвшитгэж, Найман аймгийг дайлахуйд олон гавьяа байгуулжээ... Нэгэн удаагийн дайсны цэрэгт нэхэгдэж байхад Тайзугийн морь үхсэнд... Күнвэнгува өөрийн морио унуулж, өөрөө нэхэх цэргийг тосч байлдан үхсэн..."[2] хэмээжээ. Гүнгоо нь таван хөвүүнтэй байсны гурав дахь нь Мухулай юм. "Мухулайг төрөх цагт гэрийн дотроос цагаан уур гарсанд бөө гайхаж өгүүлсэн нь: Энэ гайхамшигт хөвгүүн болой"[2], "жич өсөөд ухаан нь гүн, мэргэн бодлоготой, гар нь том, харвах намнахдаа чадамгай, нум татах нь хоёр таар (1 таар 20 кг гаруй) татмуй"[2] гэж тэмдэглэжээ.

Монголын нууц товчоонд түүнийг Чингис хааны хараат болсныг Жүрхинийг дарсан 1196 онд гэдэг бол Юань улсын судрын 119-р дэвтэр Мухалигийн шастирт Мэргидийг дайлсан үеэс эхлүүлдэг. Анх Боржигины салбар жүрхин нартай холбоотой байсан Мухулайн аав, авга ах нар 1197 онд жүрхин нарыг ялах үед нь Тэмүжинд үнэнч байхаа тангарагласан. Гүүн-Ува өөрийн хүү Мухулайг Тэмүжинд хувийн боол болгон өргөв. Чингис хааны хэд хэдэн зарц хожим түүний армийн чухал албан тушаалд томилогдсон, тухайлбал Зэлмэ балчир хүүхэд байхдаа тангараг өргүүлж Чингисийн боол болон өгөгдсөн ба хожим мянгатын ноёны албан тушаалд дэвшсэн байна. Чингис хааны зарц байх хугацаандаа Мухулай Чингис хаантай их дотно болсон байх. Энэ дотно харилцаа нь түүнийг Чингисийн хамгийн ойрын зөвлөхүүдийн нэг болоход хүргэжээ.

1206 онд Чингис хааныг хаан ширээнд залах үеэр Мухулайн тусламжийг эргэн дурсаж, түүнийг 95 мянганы ноёдын гуравт эрэмбэлж, зүүн жигүүрийн түмтийн ноёноор томилов.

Алтан улсыг дайлсан нь (1211-1217)[засварлах | кодоор засварлах]

1211 оны цагаагчин хонин жил Жиньбо (金薄), Шюаньдэ (宣德) зэргийг дайлж даруй Дөсинийг (德興) эзлэв.

1212 оны хар бичин жил Юньжун (雲中), Жю-юань (九原), Фужоуг (撫州) бүслэхүйд, Алтан улсын тал Үнэгэн даваанд (野狐嶺) их цэрэг цуглуулснаа дөчин түмэн цэрэг хэмээн цуу тарааж байлдахаар бэлдсэнд Мухулай ноён өгүүлсэн: “Тэд олон бид цөөн тул үхтэл хүчлэн байлдахгүй болбоос ялахад хялбаргүй болой” хэмээгээд шилдэг цэргийг удирдан Алтан улсын цэргийн эсрэг гарамгай байлдаж, дараад Хуайху (澮河) голд хүртэл нэхэн байлдаж, дайсны үхсэн хүний яс зуун газар (1 газар=500 метр) хүрэв.

1213 оны харагчин тахиа жил Жю Юйгуан (居庸關) боомтыг бүслэн байлдахдаа хотын хэрэм рүү өөрийн жанжин Товыг илгээж цэрэг захируулаад Сижин коу (紫荊口) аманд хүрвээс, Алтан улсын зүүн этгээдийн цэргийн жанжин Гаочи цэрэг авч эсэргүүцэн байлдахаар ирсэн ч, байлдалүй зугтсан тул Жужоу (涿州) хотыг эзлэн аваад, түүнээс цэргийг хувааж Иду (益都), Бин(濱), Тай (棣) олон хотыг байлдаж, эзлэн аваад даруй Бажоу (霸州) хотод ирсэнд, дайсны цэргийн жанжин Ши Тяньни (史天倪), Сяо Бодиэ (蕭勃叠) нар харьяат цэрэг, иргэнээ тэргүүлэн дагаар орсныг Мухулай ноён түмт болгов.

1214 он хөх нохой жил, Яньжин (Одоогийн Бээжин хот) хотыг бүслэхэд, Алтан улсын эзэн найрамдахыг гуйсанд Чингис хаан зөвшөөж, хойш эргээд олон цэрэг захирагчид тушаажээ. Мухулай буцах замдаа Ляодуны хойг дахь Алтан улсын Гаожоу (高州), Лузун (盧琮), Жиньфу (金樸) хотуудыг эзлэн авав.

1215 он хөхөгчин гахай жил туслах жанжин Сяо Есөн (蕭也先) уран аргаар Дунжин (東京) хотыг түвшитгэн тогтоогоод цааш давшиж зүрчидийн хойд нийслэл Бэйжинийг (北京, Одоогийн Ляонин мужийн Нинчэн сянь) байлдахуйд, тус хотыг сахисан жанжин Инчин (銀青) 200,000 цэргээ дагуулан Хуандоуд (花道) тосч тулалдахад номхотгож, зүрчид хятад цэргийн 80,000 илүү хүнийг алжээ. Монголын цэрэг Инчинийг алаад түүний оронд Индуху (寅答虎) гэгчийг даргач болгож хотыг сахиулав. Мухулай энэ удаагийн байлдааны үр дүнд уурлаж, хотын иргэдийг талан алсугай хэмээсэнд хятан жанжин Сяо Есөн өгүүлсэн нь : “Бэйжин хэмээгч Ляосигийн чухал газар болой. Дагаваас төдий буй за, хойно юуны дагах нь буй аж” гэсэнд зөвшөөж Индухуг айлтгаж Бэйжинийг сахиулаад ᠎Үер (吾也而) ноёнд хотын цэргийг захируулав.

Цинжоу (錦州)-гийн Жан Жин (張鯨) 100,000 илүү цэрэг цуглуулж өөрийгөө зэдуши (節度使-цэргийн цол, хүний нэр биш) түшмэлийг алж, Линхай жюнь ван (臨海郡王) хэмээн өргөж, дагахаар ирсэнд Мухулай түүнийг Бэйжингийн ерөнхий сыту гүн болгоод, Тохулан (掇忽闌) ноёныг дагаж урагш дагаагүй жоу, жюнийг дайлагтун хэмээв. Жан Жин зам зуурт бослого гаргасанд, Сяо Есөнгийн удирдсан цэрэгт ялагдаж цаазлуулав. Үүнээс үүдэж Жан Жингийн дүү Жан Жи (張致) нь цэрэг хөдөлгөж Мухулайгийн цэрэгтай олонтаа байлдахад, Мухулай ялж Хунло уул (紅羅山), Шэншуй сянь (神水縣), Су, Фу, Хай 3 жоуг (蘇、復、海三州) эзэлж, Жан Жи болон түүний цэрэг харьяатыг хожим бидний үрсэд их гай болохгүй гэх газаргүй тул зөвхөн гар урчууд, бүжигчидийг үлдээж бусдыг нь хядав.[2]

1217 он улаагчин үхэр жилийн 9 сард, Чингис хааны зарлигаар тайш, улсын ван, муж хотыг захирах эрх, шижир алтан тамга хүртээж, зарлиг өгөн ... Хонгирад, Ихирэс, Уруд, Мангуд, Тангуд, Кидан, Нангиад цэргийг захируулав. Хаан ахин зарлигдсан нь: “Тайханаас умардахыг би өөрөө зассугай. Тайханаас өмнөхийг чи застугай” хэмээв.[2] Чингис хаан Монголын гол хүчний ихэнхийг салган холдуулж, өрнө зүгт аваачсанаас үл хамааран, хэдийгээр зарим түүхчид түүний гадаадын туслахуудыг тооцон 40,000 ба 70,000-ын хоорондох хүний тоо өгдөг ч Мухулай ойролцоогоор 20,000 монголчууд бүхий бага хүчээрээ Хойд Хятадын ихэнх хэсгийг захирч чадсан болой. 1217 онд Мухулай Алтан улсын хяналтад байсан одоогийн Хэбэй муж, хойд Шаньдун муж, хойд Шэньси муж руу дайрчээ. Энэ бол 1219 он гэхэд Мухулайн үндсэндээ захирч байсан чухал газар тариалангийн бүс байв. 1220 онд Мухулай Шаньдун мужийн бусад хэсэгт анхаарлаа хандуулж, нэг хэсгийг нь эзлэн авав; дөрвөн хотыг эзэлсэн боловч хүчтэй шахагдсан Алтан улсын цэргүүд мужийн өөр газрыг тогтоон барьж чаджээ. Тулалдааны талбарт Мухулайгаас хэд хэдэн аймшигт ялагдал хүлээсний дараа Алтан улс өөрсдөд нь хотуудаа тогтоон барьж, Мухулайн хүчин чадлыг тэсвэрлэн давж байж түүний эсрэг зогсох цорын ганц найдлага үлдсэнийг мэдсэн ажгуу.

1217-1223[засварлах | кодоор засварлах]

1217-1219[засварлах | кодоор засварлах]

1217 он улаагчин үхэр жил Юньжоу, Яньжин газраар хятад орныг дайлах цэргийн төв болгов. Тэр даруй Яньнаниас[3] (燕南, yannan), Сүйчэн[4] (遂城, sui cheng) жич Лижоу[5](蠡州, li zhou) олон хотыг эзлэн авчээ. Өвөл Дамин фуг[6] (大名府, da ming fu) эвдээд түүнээс зүүнш Шаньдун мужийн Иду (益都, yidu), Зи (淄, zi), Дэн (登, deng), Лaй (莱, lai), Вэй(維, wei), Ми (密, mi) зэргийн жоу (州)-г эзлэн авсан.[2]

1218 он шар барс жил (戊寅, Wu yin) Сижин[7] (西京, xijing)-гээс Тайхэлин даваагаар (太和岭, Taiheling) Хэдунд (河东, Hedong) орж Тайюань (太原)-ийг бүслэн байлдсанд Шинь (忻, xin), Дай (代, dai), Зэ (泽, Ze), Лу (潞, lu), Фэнь (汾, Fen), Хуо (霍, Huo) зэргийн жоу бүрнээ дагасан тулд түүнээс Пинянд[8] (平陽, ping yang) хүрсэнд Алтан улсын сахих түшмэл хотыг гээж дутаажээ. Алтан улсын дагаар орсон Тоба Анчарт[9] (拓拔按察儿, Tuoba An Cha er) монгол цэргийг захируулан, Пинян хотыг сахиулж, Алтан улсын цэргийг тосч байлджээ. Ижоу[10] (義州, yi zhou)-гийн цэргийг харгалзах түшмэл Ли Тинжи (李廷值, li ting zhi)-гийн дүү Ли Шоужун[11] (李守忠, li shou zhong)-ийг Хэдун замын шуайфу (河东南路帥府, He Dong Nanlu shuaifu)-гийн хэргийг мэдүүлжээ.

1219 он шарагчин туулай жил (己卯, Ji mao), Ши (石, shi), Сижоу[12] (隰州, xizhou)-г байлдаж аваад Жяньжоу[13] (絳州, jiangzhou)-г довтлон эзлэв.

1220 он[засварлах | кодоор засварлах]

1220 он цагаан луу жил (庚辰, Gen cheng) басхүү Янь-аас (Яньжин буюу Бээжин хот) Жао (趙, Zhao)[14], Манчэн[15] (满城, Mancheng) хотыг эзлэсэнд, түшмэл Ушянь (武仙, Wu xian) бээр Жэньдин[16] (真定, Zhending) зэрэг газрын иргэнийг тэргүүлэн дагахаар ирсэнд Хэбэйгийн баруун замын (河北西路, Hebei Xilu) уг ёсоор нь үлдээв. Тус жилд хятан жанжин Ши Тяньни (史天倪, Shi Tianni) өгүүлсэн нь: "Эзэлсэн эл газарт басхүү цэргийг дураар тавьж уулгалан булааваас иргэнийг амаржуулах нь үгүй болой" хэмээсэнд Мухулай: "Зөв" хэмээж цэргийн цаазыг зарлан "Бүү уулгалан булаагтун" хэмээж олсон хулгайлсан тариаг хүмүүст эргүүлэн өгсөнд цэргийн дотор хямгатай болсонд түшмэл, иргэд ихэд баярлав. Фуян голд[17] (滏陽, Fu yang) хүрч, Алтан улсын Шинжоу[18] (邢州, Xingzhou)-гийн зэдуши түшмэл Үгүй (節度使 武貴, Zedushi Wugui), Мухулай ноёныг угтаж дагаар оржээ. Их цэрэг цааш давшиж Тяньпинзай (天平寨, Tianpingzhai) цайзыг эзлэсний дараа, Монголбуха (蒙古不花, Menggu buhua) ноёнд цэрэг хуваан өгч Хэбэйгийн Вэй (衛, Wei), Хуай (懷, Huai), Мэнжоу (孟州, Mengzhou) зэрэг олон газрыг дараалан эзлэж, Жинаньд (濟南, Jinan) орвоос түшмэл Янь Ши (嚴實, Yanshi)-гийн зэргэлдээх Сянь (相, Xiang), Вэй (魏, Wei), Цы (磁, Ci), Мин (名, Ming), Энь (恩, En), Бу (博, Bo), Хуан (滑, Huang), Жюнь (浚, Jun) зэргийн жоугийн 30 түмэн өрхийг эзлэн аваад Мухулайн удирдсан их цэрэгт нийлж ирэв.

Тэр үед Алтан улсын Хуанлинганд[19] (黃陵岡, Huanglingang) төвлөрсөн 20 түмэн гэж алдаршуулсан 2 түмэн явган цэргээр Жинанийг довтлоход, Мухулай ван гавшгай цэрэг таван зууг өөрөө удирдан, дайсны цэргийг довтлоход, дайсны тал ялагдсан дүр үзүүлэн зугтахад, тэднийг нэхсээр Хуанлинганд хүрэхэд Алтан улсын цэрэг голын өмнө ирмэгт жагсаж, өөд байлдахаар зэхсэнд, Мухулай морьт цэргийг мориноос буулгаж явганаар гол гатлан байлдсанд үнэхээр ихэд даржээ. Тэндээс давшиж Чуцюй[20] (楚丘, Chuqiu) хотыг бүслэн байлдахуйд, Чуцюй хот бага бөгөөд бас 4 талдаа цөм усаар хүрээлэгдсэн тул олон цэргээр өвс модоор гууг дүүргэн хэрмийг давж эзлэв. Даньжоу (單州, Danzhou) газрыг довтлон байлдаж аваад Дунпин[21] (東平, Dongping) хотыг бүслэн хаахуйд түшмэл Яньшигаар Шаньдун мужийн баруун замын (山東西路行省, Shandong xilu xingsheng) хятад цэргийг түр захируулан, анхааруулан өгүүлсэн нь: "Дунпингийн амуу барагдаваас эрхгүй хотыг гээж буруулмуй. Чи түүний явахыг үзэж даруй хотод ороод тохинуулагтун. Бүү жюнь, сянийг зовоож хэргийг эвдэлэгтүн" хэмээж Сорхоту (梭魯忽禿, Suoluhuotu) ноёнд монгол цэрэг гурван мянгатыг өгч суулган сахиулжээ.

1221 он[засварлах | кодоор засварлах]

1221 оны цагаагчин могой (辛巳, Xinsi) жилийн 4 сард Дунпингийн амуу барагдаад Алтан улсын мужийн түшмэл Мангү (忙古, Manggu) нь Бянбян (奔汴, Benbiang) руу зугтахад, Солохоту тосч цохиод 7000 илүү хүнийг алжээ. Мангү хэдэн зуун морьт цэрэгтэй дутаажээ. Мухулайн дүү Дайсун (帶孫, Daisun) Мин (洺, Ming)-ийг байлдан авч чадаагүй тул, Ши Тяньинийг (石天應, Shi Tianyin) илгээж эзлэн авчээ. 5 сард Мухулайн удирдсан цэрэг Ехулин даваанд (野狐嶺, Yehuling) буцав. Сүн улсын түшмэл Ляньшүй (漣水, Lianshui) шудрага журмыг дагаж дагаар ирсэнд Жи[22], Ян, Дан (濟、兗、單- Ji, Yan, Dan) 3 жоугийн бүгд нийтийн дарга болгожээ. Хатгамал 5 хас бүс өгч өгүүлсэн нь: "Чи давж гэтлэхээс эмээлгүй хэдэн мянган газар журмыг хүсэж ирсэн тулд цол өгмой. Чи хичээгтүн" хэмээжээ.

Алтан улсын нийслэлийн зүүн амаржуулан тохинуулах түшмэл (京東安撫使, jing dong an fu shi) Жан Лин (張琳, Zhang Lin) дагаар ирсэнд Шаньдунгийн зүүн замын (行山東東路) Иду (益都), Цань (滄), Жин (景), Бин (濱), Тай (棣) зэргийн жоугийн бүгд юаньшуай фу (都元帥府-Dou Yuanshuaifu)-гийн хэргийг захируулжээ. Жэнзүнь (鄭遵, Zhengzun) Гү Зо, Сянсюй сянийг авч дагасанд дэвшүүлэн Юаньжоу (元州, Yuanzhou)-гийн түшмэл болгоод Жэнзүнийг зэдуши түшмэл болгож юаньшуай фугийн хэргийг захируулав.

Цэрэг давшиж Сүйдэ[23] (綏德, Suide)-г эзлэн авч Матизайг (馬蹄寨, Matizhai) эвдээд, Яньаниас (延安, Yannan) бөглүү 30 газарт буужээ. Алтан улсын мужийн түшмэл Ваньян Хада (完顏合達, Wanyan Hada) 3 түмэн цэрэг авч хотын зүүн талд гарч жагсаажээ. Монголбуха 3000 цэрэгтэй довтолгон очсонд, тэд бидний цэрэг цөөнийг үзээд дайсныг хөнгөлөх сэтгэл төрөв. Маргааш нь байлдахад дийлэгдсэн дүр үзүүлж, бүгсэн цэргийн байх газарт аваачин дайрваас ялж болмой хэмээж шөнө дөл морьдын аманд мод зуулгаж хотоос зүүнш 15 газар хоёр хөндийн хооронд бүгжээ. Маргааш нь Монголбухагийн цэрэг давшиж Алтан улсын цэргийг хараад даруй хэнгэрэг хиурыг гээж зугтаж Алтан улсын цэргийг бүгсэн цэрэгтээ ойртуулахад, монголын цэрэг бүслэн байлдаж, Алтан улсын цэргийг бут цохин 7000 илүүг нь алаад морь 800 гаруйг олзолжээ. Хада буруулан Яньаньд орж хамгаалан суув. Хотыг бүслээд арваад өдөр болтол бууж өгсөнгүй тул түүнээс урагш Лучуаньд[24] (洛川, Luochuan) хүрч Фужоуг[25] (鄜州, Fuzhou) эзлэн авав. Бэйжингийн түр захирагч (北京權帥, Beijing quanshuai) болсон Ши Тяньин Алтан улсын баатар жанжин Жан Тяожянийг (張鐵槍, Zhang Tieqiang) барьж ирэхэд, Мухулай түүний дагаар орохгүйг буруушаасанд их дуугаар өгүүлсэн нь: "Би Алтан улсын хайр хишгийг 20 илүү жил хүлээжээ. Өдгөө хэрэг үүнд хүрвээс үхсүгэй"[2] гэсэнд Мухулай түүнийг шудрага журамтай хэмээн хүлээсийг нь тайлах гэхэд бусад ноёд жанжид эсэргүүцэн алав. Тэндээс Фаньжоу[26] (坊州, Fangzhou) нутгийг эзлэн аваад цэрэгт ихээр хишиг түгээв. Алтан улс ахин Сижоуг (隰州, Xizhou) авсаныг сонсоод Сюаньчэнийг (軒成, Xuan Cheng) эвлэн заах түшмэл (經略使, Jinglueshi) болгоход, Данжоугээс (丹州, Danzhou) гол гаталж Сижоуг эзлэн авав.

1222 он[засварлах | кодоор засварлах]

1222 он хар морин жил (壬午, Renwu) намрын 8 сард Монголбухаар цэрэг захируулж Чинлон[27] (秦隴, Qinlong) руу илгээн уул гол бэрх бартааг тандуулав. Их цэрэг Юнжунд (雲中, Yunzhong) хүрч байлдаж Мэнжоу[28], Сы, Тай, Жи (孟州, 四, 蹄, 寨, 遷, Mengzhou, Xi, Ti, Zhai) зэрэг газрыг эзлэн аваад тэдгээрийн иргэдийг Юйжоуд (於州, Yuzhou) шилжүүлэв. Жинян, Ихэзай[29] (晉陽, 義和寨, Jingyang, Yihezhai) эзлэн давшиж Санчиняныг (三清巖, Sanqingyan) эзлээд Шаньбаод (山堡, Shanbao) орж түүний хүн иргэдийг Жаочэн сяньд[30] (趙城縣, Zhaocheng xian) нүүлгэв. Чинлон фуд хүрсэнд Алтан улсын Пинян гүн Ху Тяньзо(平陽公 胡天作, Pingyang gong Hu Tianzuo) эсэргүүцэн байлдав.

8 сард од өдөр үзэгдсэнд сайд Цяо Жинжэн (喬靜真, Qiao Jingzhen) өгүүлсэн нь: "Тэнгэрийн байдлыг үзвээс дайлаар орж болохгүй" гэсэнд, Мухулай өгүүлсэн нь: "Тэнгэр эзэн надад тушааж дундад орныг (中原, Zhongyuan) төвшитгөн тогтоогтун хэмээжээ. Одоо Хэбэйг хэдийн түвшитгэсэн боловч Хэнань (河南, Henan), Чинь (秦, Qin), Гун (鞏, Gong) зэрэг газрыг эзлэн аваагүй. Хэрэв тэнгэрийн байдлыг дагаж цэрэг орохгүй болбоос дэлхий дахин ямар цагт тогтнох аж. Бас эзний тушаасныг зөрчивөөс шудрага хэмээвээс болмуй юу?"[2] гээд, өвлийн 10 сард Жинь (晉, Jin)-ийг өнгөрөөд, Цяньд (絳, Jiang) хүрч Рунжоу[31][32] (榮州, Rongzhou), Хэпин баог (胡瓶堡, Huping bao) аваад хүрсэн эл газар бүхэн цэргийн сүрийг үзээд дагаар оржээ. Хэжун[33] (河中, Hezhong) Алтан улст буй аж, одоо ахин дагаар оруулав. Мухулай Ши Тяньинийг дуудан өгүүлсэн нь: "Фужоу (蒲州), Хэдунгийн (河東, Hedong) чухал газар тул би сахихийг сонговоос чамаас өөр бусад нь болохгүй" гээд түүнээр Хэдуны өмнө умар замыг (河東南北路, Hedong nanbeilu) түр мэдүүлэн, Шяши боомтын (陜右, Xiashi) баруун Cинтай (行臺, Xingtai), Пинян(平陽, Pingyang)-гийн Ли Шоужун(李守忠, Li Shoujun), Тайюань (太原, Taiyuan)-ий Юй Харбат[34] (攸哈剌拔都, You Halabadou), Сижоу (隰州, Xizhou)-гийн түшмэл Тяньшюн (田雄, Tienxiong) хамтаар захиран шийтгэхийг хүлээмүй. Ши Тяньинд тушааж хөвөх гүүр тавиулж эгэх цэргийг гатлуул гэж зарлигдав. Тэндээс гол гаталж Тунжоуг (同州, Tongzhou) авч Фучэн[35] (蒲城, Fucheng)-ийг аваад шууд Чан-анд (長安, Chang an) хүрэхэд Алтан улсын Жинжоу мужийн (京兆行省, Jingzhao xingsheng) сайд Ванян Хада 20 түмэн цэргийг авч бэхэлэн сахисан тул авч чадсангүй. Түүнээс цэргийг хувааж Ухуг (兀胡, Wuhu) авч, хонгирадын Тайбухийг (太不花, Taibuhua) 6000 цэрэгтэйгээр сахиулжээ. Мөн Хонгирадын Алчи ноёныг (按赤, Anchi) илгээж 3000 цэргээр Тунгуан боомтыг (潼關, Tongguang) тагнуулаад даруй баруунш Фунсянийг(鳳翔, Fenxiang) цохиж сар илүү болтол авч чадсангүй тул олон жанжидын зүг өгүүлсэн нь: "Би зарлигийг дагаж тухайлан дайлахуйд хэдэн жил болсонгүй Ляоси (遼西, Liaoxi), Ляодун(遼東, Liaodong), Шаньдун(山東, Shandong), Хэбэйг (河北, Hebei) авахуйд нэмэлт хүч шаардагдсангүй бөлгөө. Урьд Тяньпин (天平, Tianping), Яньань-ыг(延安, Yanan) байлдаад одоо Фэнсянийг байлдахад цөм авч чадсангүй нь насан хутаг дуусах шахсан бус хэмээхүй юу?"[2] гээд түүнээс их цэрэг Вэйшүй (渭水, Weishui) голын өмнө суун, Монголбухийг илгээж Нюлин давааг (牛嶺, Niulin) давж Сүн улсын Фэнжоуг (鳳州, Fengzhou) тандуулж эргэжээ.

1223 он[засварлах | кодоор засварлах]

1223 он харагчин хонин (癸未, Guiwei) жилийн хавар цэрэг эргэхэд гүүр тавьж дуусаагүй тул олон жанжны зүг өгүүлсэн нь: "Гүүр барьж дуусаагүй тул яахин сууж хүлээвээс болох аж" гээд басхүү байлдаж голын баруун эргийн 10 гаруй цайзыг аваад гол гатлан Вэнши cяньд[36] (聞喜縣, Wenxi xian) ирээд өвчин нь хүндэрсэнд түүний дүү Дайсуныг (帶孫, Daisun) дуудаж өгүүлсэн нь: "Би улс гэрт зүтгэж их төрийг бүтээхүйд хуяг өмсч хурц илдийг барьж 40 жил болтол зүүн барууныг дайлахуйд огт хорсол үлдсэнгүй. Гагцхүү Бянжин (汴京, Bianjing) хотыг аваагүйд хорсож байна. Чи хичээгтүн"[2] гээд 53 насандаа нас нөгчив. Хойно Чингис хаан өөрийн биеэр Тангудыг дайлах үедээ Фэнсян (鳳翔, Fengxian) хотыг эзлэхээр цэрэг илгээн бүслэн байлдах үед өгүүлсэн нь: "Хэрэв Мухулай байсан болвоос би биеэр энд хүрч ирэхгүй болой"[2] гэжээ. Мухулай гоо ванг өөд болсны дараа Алтан улсын цэргүүд өмнө нь алдсан зарим хот тосгодыг буцаан эзлэн, бэхжихийг оролдож байсныг Өгэдэй хааны хийсэн аян дайнаар Тулуй, Сүбэдэй ноёдын амжилттай довтолгооноор Алтан улсын нугасыг таслан байлдан эзлэж чадсан түүхтэй. 1260 онд Сэцэн хааны зарлигаар Гүнгоог Шудрагыг дэлгэрүүлэгч, Мухулайг Шудрага цогтой баатар гэж нэхэн өргөмжилжээ.

Гадаад төрх байдал ба гэр бүл[засварлах | кодоор засварлах]

Чжао Хун түүнийг "өгөөмөр, найрсаг байдалд дуртай бөгөөд түүний тухай хөгжилтэй хэрэг явдлууд Сүнгийн элчийн тайланд хадгалагдан үлдсэн байдаг"[баримт хэрэгтэй] гээд долгиолсон хэлбэр бүхий сахалтай, бараан царайтай, маш өндөр хүн гэж тодорхойлжээ.

Түүний их эхнэрийг Лай-мань (бас Лай-ам (Lai-am), Найман (Naiman), Бухалун (Buqalun) гэх мэтээр бичсэн нь бий) гэдэг. Тэрээр өөр найман эхнэртэй байсан бөгөөд тэдгээрийн дөрөв нь монгол, дөрөв нь зүрчин хүмүүс байв.[баримт хэрэгтэй]

  • Өвөө: Тэргэт баян
    • Эцэг: Гүнгоо
      • улсын ван Мухулай (1217-1223)
        • Хөвүүн: улсын ван Булу (1223-1228)
          • Ач хөвүүн: улсын ван Тас (塔思) (1228-1239)
            • Жич: Худуха
              • Гуч: Худутөмөр
                • Дөч: Бөхэ
                • Тач: Даотун
          • Ач хөвүүн: улсын ван Сугунчаг (速渾察) (1239-1251)
            • Жич: улсын ван Хурумши (1251-1260)
            • Жич: Наян
              • Гуч: Шуодэ/Сод (碩德, Shuò dé)
              • Гуч: Бэрхтөмөр/Билигтөмөр (別理哥帖木爾, Bié lǐ gē tiē mù ěr)
                • Дөч: Доржбал (пинжан жэнши түшмэл)
                  • Төгстөмөр
                  • Дужянтөмөр
              • Гуч: Баянчар
            • Жич: Сянвэй (жянхуай мужийн зүүн гарын чинсан)
              • Гуч: Алавадин
                • Дөч: Тогон (Жишянь асрын бичгийн утгач сайд)
            • Жич: Саман
              • Гуч: Тогтох
                • Дөч: улсын ван Дорж (1329-1337, 1349-1355)
                  • Тач: Домантөмөр (бичгийн утгач сайд)
                  • Тач: улсын ван Амгашири (1355-?)
          • Ач хөвүүн: Баатар ноён (霸都魯)
          • Ач хөвүүн: Буйнан (伯亦难)
          • Ач хөвүүн: Эмгэн (野蔑干)
          • Ач хөвүүн: Өвгөн (野不干)
          • Ач хөвүүн: Жү ван Алихиши (阿里乞失)
            • Жич: Жи ван Хусухур
              • Гуч: улсын ван Наймантай (1337-1349)
                • Дөч: Эсэнбуха (юйчэн түшмэл)
                • Дөч: Хонгорбуха
      • дүү: Буха ноён
      • дүү: Дайсун жюнь ван
        • Мөнх ноён
          • Татардай

Үлдсэн өв[засварлах | кодоор засварлах]

Түүнд аль эрт 1320-иод оноос хойш олон шагнал нэхэн хүртээсэн. Түүнийг нас барсны дараа Мухулайн үр сад монголчуудын Их Хаанд, ялангуяа Толуйн удмынханд алба хааж байсан: тэдний дундаас Доржбал (Dorjibal/Dorjeban), Дорж (Dorǰi) нар нэр алдартай байв. Түүний хойч үеийнхнээс Аньтун, Байжу гэх мэт цөөн тооны хүн хожим Чингис хааны ач хүү Хубилай хааны байгуулсан Юань улсын Күнзийн суртлын нэр хүндтэй түшмэд болжээ. Мухулайн уг сурвалж болсон жалайр аймгийн гишүүд Толуйн удмын Хүлэгүгийн харьяат албатын хувиар Персийг байлдан дагуулахад оролцсон ба хожим Хүлэгүгийн улс задран унасны дараа Багдадаас засаглаж байсан Жалайрынхны угсаа залгамжлалыг үндэслэсэн аж. Өөр нэг үр удам нь болох Нагачу Юань улсын уналтаас тэсэж үлдсэн агаад Мин угсааныхны дор өөрийн эрх мэдлийг хэвээр хадгалсан юм.

Мухулайг гайхалтай удирдагч бөгөөд "Чингис хааны шийдвэрүүдэд бодит нөлөө үзүүлж чадсан маш цөөхөн хүмүүс"-ийн нэг гэж үздэг. Хойд Хятадад цэрэглэн дайтсан долоон жилийн дотор тэрээр Алтан улсын нутаг дэвсгэрийг зөвхөн Хэнань муж болгон багасгасан байдаг. Улаанбаатар хотын Сүхбаатарын талбай дахь Чингис хааны хөшөөний хажууд Мухулайн хөшөө Боорчитой хамт бий.

Мөн үзэх[засварлах | кодоор засварлах]

Эшлэл[засварлах | кодоор засварлах]

  1. Юань улсын үед Чингис хаанд нэхэн өргөмжилсөн хятад цол
  2. 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 Юань улсын судар. 119-р дэвтэр. Мухалигийн шастир
  3. одоогийн Бээжин хотын өмнөд хэсэгт байсан газар
  4. Хэбэй мужийн Баодин хотын хойно оршиж байсан
  5. одоогийн Хэбэй мужийн Баодин хот
  6. одоогийн Хэбэй мужийн Дамин сянь
  7. одоогийн Датун хот
  8. одоогийн Шаньси мужийн Линьфэн хот
  9. Тоба Анчар нь 1216 онд Чингис хаанд дагаж ороод, Мухулайн доор монгол цэрэг захирч байсан. Хожим Пиняны захирагч болсон. 1234 онд Өгэдэй хаан түүнд Пиняны 614 өрхийг соёрхсон. Тэр жилдээ үхсэн.
  10. Ижоу нь одоо Ляонин мужийн И сянь болсон
  11. Ли Шоужон нь 1218-1227 он хүртэл Пинян хотын цэргийг захирч байсан
  12. Сижоу нь одоогийн Линьфэн хотын Си сянь
  13. Цяньжоу нь одоогийн Шаньси мужийн Юньчөн хотын Шиньжянь сянь
  14. одоогийн Шаньси мужийн Ханьдань хот
  15. Хэбэй мужийн Баодин хотын Манчэн сянь
  16. Хэбэй мужийн Шижяжуань хотын хойд хэсэг
  17. Фуян бол Шижяжуаниас зүүн урд зүгт урсах гол
  18. Шинжоу нь одоохи Хэбэй мужийн Шиньтай хот
  19. Хуанлинган бол Жинань хотоос баруун өмнө зүгт 200 орчим км-т байсан газар
  20. Хэнань мужийн Шаньциү хот.
  21. Шаньдун мужийн Тай ань хотын баруун хэсэгт Дунпин сянь
  22. одоогийн Шаньдун мужийн Жинин хот
  23. одоогийн Шэньси мужийн Юйлинь хотын Сүйдө сянь
  24. Луочуань нь Яньань хотоос өмнө зүгт 70 гаруй км зайд байдаг
  25. Фужоу нь Яньань хотоос 60 орчим км-т байдаг
  26. Фаньжоу нь одоогийн Шэньси мужийн Хуанлин сянь
  27. өнөөгийн Шэньси мужийн Баожи хотоос баруун зүгт 130 гаруй км-т байдаг Тяньшүй хот
  28. Мэйжөү нь өнөөгийн Хэнань мужийн Мэйжөү хот юм
  29. Жинян, Ихэзай гэж өнөөгийн Тайюань хот хавьд байсан эртний хот
  30. Жаочан сянь бол одоогийн Шаньси мужийн Линьфэн хотын Хунтон сянь
  31. Рунжоу нь одоогийн Шаньси мужийн Юньчэн хотын Ваньрун сянь
  32. Рунжоуг монголын цэрэг 1223 онд алдаад, 1231 онд дахин эзлэсэн
  33. Хэжун гэж өнөөгийн Шаньси мужийн Ёнжи хот
  34. бохай угсааны жанжин. 1214 онд монголд дагаар орсон.
  35. Фучэн нь Шэньси мужийн Вэйнань хотын хойд хэсэгт байдаг
  36. Шаньси мужийн Юньчэн хотын зүүн хойд талд байдаг