Буддын шашин: Засвар хоорондын ялгаа

Browse history interactively

← Өмнөх өөрчлөлт Дараагийн ялгаа →

Content deleted Content added

VisualWikitext

Inline

23:58, 23 Есдүгээр сар 2010-ий байдлаарх засвар

Буддизм нь МЭӨ 5-р зуунд Сиддарта Гаутамагийн үндэслэсэн шашин болоод философи юм.

Түүх

Буддын шашин нь Ази тив түүний дорно дахинаа үүсэж, дэлгэрэн тархаж дэлхийн энэ бүс нутгийн хүн ардын соёл иргэншлийн үндэс болон хөгжиж иржээ.

Буддын шашныг үндэслэгч Сиддарта Гаутама нь түүхт бие хүн байсан бөгөөд эртний Энэтхэг орны умар зүгт орших Шагж вангийн мэдлийн нутагт буюу одоогийн Балбын Лүмбинид хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүх шаштирт тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо амьдралыг судлах зорилго тавьжээ. Ийнхүү ордноос гарч 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч, хутагтын дүрийг олон "Хутагтын Дөрвөн Үнэн"-ий сургаалийг айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна.

Ийнхүү Буддын гүн ухаан нь дэлхийн анхдагч гүн ухаан гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философын олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үзэгддэг. Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг Ази тивийн олонхи орон, тухайлбал, Энэтхэг, Балба, Хятад, Бутан, Шри Ланка, Бирм, Лаос, Тайланд, Камбож, Вьетнам, Сингапур, Монгол, Япон, Солонгос зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, АНУ, Их Британи, Франц, Итали, Голланд зэрэг орнуудад буддын судлал идэвхтэй явагдан даган бишрэгчдийн тоо ч нэмэгдсээр байна.

Буддизм Монголд

Буддизм Монголын газар нутагт анх МЭӨ 3-2-р зуунд орж ирсэн тухай баримт нотолгоо нь Модун шаньюйн үе буюу МЭӨ 209 - 174 оноор огноологдсон байдаг. Энэ үеэс эхлэн он цагийн турш цэцэглэн хөгжин гандан буурч ирсний эрхээр сэтгэгчид ном зохиолоо туурвин ирсэн байдаг.

Монголын нэгдсэн их гүрний үе буюу 1182-1270 онуудад анх буддын гүн ухааны зохиолуудыг эх хэлнээ орчуулах ажил эхэлсэн гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнд сэтгэгч Саж Бандид Гунгаажалцан (1182-1251) Сахъяа ёсны номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал Чойжи-Одсэр (1214-1294), Дарамбал (1268-1283), Содномгалсан (1230-1296), Ролбийдорж (1340-1383) нарын Их хөлгөн судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч Чойжи-Одсэр гэхэд л 7-р зууны үеийн Энэтхэгийн сэтгэгч Сантидевагийн бичсэн "Boddhicaryavatara" хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт Лхам Бурханы түүх буюу "Mahakala Namo Stuti" судар мөн "Бурханы Арван Хоёр Мөр", "Manzushri Namo Samghiti" буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.

Их орчуулагч Сэсрэв Сэнгэ Буддын сургааль "Алтангэрэл" хэмээх судрыг 1328 онд орчуулсан байдаг.

14-р зууны сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт "Ганжуур", "Данжуур"-ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд Лигдэн хааны (1592-1636) үед бүрэн орчуулж дууссан байна.

Буддын гүн ухаан нь ийнхүү үе дамжин судлагдсаар 14-р зууны сүүл гэхэд гүн ухааны их хөлгөн судрууд бараг орчуулагдаж дууссан байна.

Буддизм бүр Хүннүгийн үе буюу манай эриний өмнөх Монголд дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. 17-р зууны үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын "Пагсам Чонсон" хэмээх бүтээл мөн Зава Дамдин гавжийн "Алтан Дэвтэр" хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал Нирун улсын үед Буддизм нь төрийн шашин байжээ.

Буддизмын Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу 13-14-р зууны үе, тухайлбал, Юань гүрний үед мөн төрийн шашны хэмжээнд хүрч тэр цагийн сор болсон Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас "Буддизмын хос ёсны зарчим" хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байдаг.

Буддизмын хожуу дэлгэрэлтийн үе буюу манай эриний 16-р зуунаас хойш үед Төвд орноос Зонхавын буюу шарын шашны хэлбэрээр орж ирсэн байна. 1570-аад онд Түмэдийн Алтан хан "Далай Лам" хэмээх цол буй болгон шарын шашныг төрийн шашин болгосноос хойш эдүгээ хүртэл 200 гаруй монголын сэтгэгчид Буддын гүн ухааныг судлан хөгжүүлж олон зуун судар ном туурвин бүтээжээ.

Сургаалиуд

Хутагтын Дөрвөн Үнэн

Хутагтын Дөрвөн Үнэнд нэг бүрчлэн тайлбар хийсэн байдгийг товчлон үзүүлбэл :

Зовлон үнэн - Хүн болон аливаа амьд бүхэн энэ ертөнцөд төрөн буй болсноос эхлэн зовлон эдэлнэ.
Зовлонгийн шалтгаан үнэн - Хүн амьтан амьдралынхаа бүх хугацаанд амьдралд шунан зовлонгийн шалтгааныг буй болгож байдаг.
Зовлонг гэтлэх нь үнэн - Сансарын хүрднээс гарвал зовлонгоос бүрмөсөн ангижран Нирван болно гэж үздэг.
Зовлонг гэтлэх арга зам үнэн - Зовлонгоос ангижрах Найман зөв зам

Найман зөв зам

Найман зөв замаар явбал зовлонгоос ангижирч, нирван дүр олно гэж үздэг.

Зөв үзэл
Зөв санаа
Зөв үг
Зөв үйл хэрэг
Амьдралын зөв хэлбэр
Зөв тэмүүлэл
Зөв ухаан
Зөв бясалгал

Мөн үзэх

Загвар:Link FA Загвар:Link FA

@@ Мөр 3: / Мөр 3: @@
 == Түүх ==
-Буддын шашин нь [[Ази]] тив түүний дорно дахинаа үүсэж, дэлгэрэн тархаж [[дэлхий]]н энэ бүс нутгийн хүн ардын соёл иргэншлийн хар тамхи байсаар иржээ.
+Буддын шашин нь [[Ази]] тив түүний дорно дахинаа үүсэж, дэлгэрэн тархаж [[дэлхий]]н энэ бүс нутгийн хүн ардын соёл иргэншлийн үндэс болон хөгжиж иржээ.
 Буддын шашныг үндэслэгч [[Сиддарта Гаутама]] нь түүхт бие хүн байсан бөгөөд [[эртний Энэтхэг]] орны умар зүгт орших [[Шагж ван]]гийн мэдлийн нутагт буюу одоогийн [[Балба|Балбын]] [[Лүмбини]]д хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүх шаштирт тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо амьдралыг судлах зорилго тавьжээ. Ийнхүү ордноос гарч 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч, [[хутагт]]ын дүрийг олон "Хутагтын Дөрвөн Үнэн"-ий сургаалийг айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна.
-. Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг [[Ази]] тивийн орнуудаас нэн ядуу улсуудад болох, [[Энэтхэг]], [[Балба]], [[Хятадын түвд]], [[Бутан]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Лаос]], [[Тайланд]], [[Камбож]], [[Вьетнам]], [[Монгол]], зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс үзэхэд энэ шашин хөгжлийн саад, доройтлын хөдөлгүүр болж байна.
+Ийнхүү [[Буддын гүн ухаан]] нь дэлхийн анхдагч [[гүн ухаан]] гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философын олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үзэгддэг. Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг [[Ази]] тивийн олонхи орон, тухайлбал, [[Энэтхэг]], [[Балба]], [[Хятад]], [[Бутан]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Лаос]], [[Тайланд]], [[Камбож]], [[Вьетнам]], [[Сингапур]], [[Монгол]], [[Япон]], [[Солонгос]] зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, [[АНУ]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Итали]], [[Голланд]] зэрэг орнуудад буддын судлал идэвхтэй явагдан даган бишрэгчдийн тоо ч нэмэгдсээр байна.
 === Буддизм Монголд ===
+Буддизм Монголын газар нутагт анх [[МЭӨ 3-р зуун|МЭӨ 3-]][[МЭӨ 2-р зуун|2-р зуунд]] орж ирсэн тухай баримт нотолгоо нь [[Модун шаньюй]]н үе буюу [[МЭӨ 209]] - [[МЭӨ 174|174]] оноор огноологдсон байдаг. Энэ үеэс эхлэн он цагийн турш цэцэглэн хөгжин гандан буурч ирсний эрхээр сэтгэгчид ном зохиолоо туурвин ирсэн байдаг.
-Буддизм Монголын газар нутагт их харанхуй үеийг авч ирсэн ба Монгол улсын тусгаар тогтнолын эсрэг зэвсэг болон хэрэглэгдсээр ирсэн харийн шашин. Бүх шашинг хүн зохиосон гэж Наполеон хэлжээ. Буддын шашинг Энэтхэгүүд Түвдүүдийг мөхөөхийн тулд зохиожээ.
- Монголын нэгдсэн их гүрний үе буюу [[1182]]-[[1270]] онуудад анх буддын гүн ухааны зохиолуудыг эх хэлнээ орчуулах ажил эхэлсэн гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнд сэтгэгч [[Саж Бандид Гунгаажалцан]] ([[1182]]-[[1251]]) Сахъяа ёсны номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал [[Чойжи-Одсэр]] ([[1214]]-[[1294]]), [[Дарамбал]] ([[1268]]-[[1283]]), [[Содномгалсан]] ([[1230]]-[[1296]]), [[Ролбийдорж]] ([[1340]]-[[1383]]) нарын Их хөлгөн судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч [[Чойжи-Одсэр]] гэхэд л [[7-р зуун]]ы үеийн [[Эртний Энэтхэг|Энэтхэгийн]] сэтгэгч [[Сантидева]]гийн бичсэн "Boddhicaryavatara" хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт Лхам Бурханы түүх буюу "Mahakala Namo Stuti" судар мөн "[[Бурханы Арван Хоёр Мөр]]", "Manzushri Namo Samghiti" буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.
+Монголын нэгдсэн их гүрний үе буюу [[1182]]-[[1270]] онуудад анх буддын гүн ухааны зохиолуудыг эх хэлнээ орчуулах ажил эхэлсэн гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнд сэтгэгч [[Саж Бандид Гунгаажалцан]] ([[1182]]-[[1251]]) Сахъяа ёсны номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал [[Чойжи-Одсэр]] ([[1214]]-[[1294]]), [[Дарамбал]] ([[1268]]-[[1283]]), [[Содномгалсан]] ([[1230]]-[[1296]]), [[Ролбийдорж]] ([[1340]]-[[1383]]) нарын Их хөлгөн судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч [[Чойжи-Одсэр]] гэхэд л [[7-р зуун]]ы үеийн [[Эртний Энэтхэг|Энэтхэгийн]] сэтгэгч [[Сантидева]]гийн бичсэн "Boddhicaryavatara" хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт Лхам Бурханы түүх буюу "Mahakala Namo Stuti" судар мөн "[[Бурханы Арван Хоёр Мөр]]", "Manzushri Namo Samghiti" буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.
-Орчуулагч [[Сэсрэв Сэнгэ]] Буддын сургааль "[[Алтангэрэл (судар)|Алтангэрэл]]" хэмээх судрыг [[1328]] онд орчуулсан байдаг.
+Их орчуулагч [[Сэсрэв Сэнгэ]] Буддын сургааль "[[Алтангэрэл (судар)|Алтангэрэл]]" хэмээх судрыг [[1328]] онд орчуулсан байдаг.
 [[14-р зуун]]ы сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт "Ганжуур", "Данжуур"-ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд [[Лигдэн хаан]]ы ([[1592]]-[[1636]]) үед бүрэн орчуулж дууссан байна.
-Буддын номлол нь ийнхүү үе дамжин судлагдсаар 14-р зууны сүүлд хөлгөн судрууд бараг орчуулагдаж дууссан байна.
+Буддын гүн ухаан нь ийнхүү үе дамжин судлагдсаар 14-р зууны сүүл гэхэд гүн ухааны их хөлгөн судрууд бараг орчуулагдаж дууссан байна.
-Буддизм бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу манай эриний өмнөх Монголд дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын "[[Пагсам Чонсон]]" хэмээх бүтээл мөн Зава Дамдин гавжийн "Алтан Дэвтэр" хэмээх судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг.
+Буддизм бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу манай эриний өмнөх Монголд дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын "[[Пагсам Чонсон]]" хэмээх бүтээл мөн Зава Дамдин гавжийн "Алтан Дэвтэр" хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал [[Нирун улс]]ын үед Буддизм нь төрийн шашин байжээ.
 Буддизмын Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу [[13-р зуун|13-]][[14-р зуун]]ы үе, тухайлбал, [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] үед мөн төрийн шашны хэмжээнд хүрч тэр цагийн сор болсон Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас "[[Буддизмын хос ёсны зарчим]]" хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байдаг.
-Буддизмын хожуу дэлгэрэлтийн үе буюу манай эриний [[16-р зуун]]аас хойш үед [[Төвд]] орноос Зонхавын буюу [[шарын шашин|шарын шашны]] хэлбэрээр орж ирсэн байна. [[1570]]-аад онд [[Түмэд]]ийн [[Алтан хан]] "[[Далай Лам]]" хэмээх цол буй болгон шарын шашныг хөгжүүлж олон зуун судар ном туурвин бүтээж ард олны оюун санааг хордуулсаар иржээ.
+Буддизмын хожуу дэлгэрэлтийн үе буюу манай эриний [[16-р зуун]]аас хойш үед [[Төвд]] орноос Зонхавын буюу [[шарын шашин|шарын шашны]] хэлбэрээр орж ирсэн байна. [[1570]]-аад онд [[Түмэд]]ийн [[Алтан хан]] "[[Далай Лам]]" хэмээх цол буй болгон шарын шашныг төрийн шашин болгосноос хойш эдүгээ хүртэл 200 гаруй монголын сэтгэгчид Буддын гүн ухааныг судлан хөгжүүлж олон зуун судар ном туурвин бүтээжээ.
 == Сургаалиуд ==