Далан Балжуд

Далан Балжуд бол Тэмүжиний ялагдсан томоохон тулалдаан.

Тулалдаан

Шарагчин тахиа жил 1189 онд Сэнгүр гохины Хар зүрхний Хөх нуурт Алтан, Хучар, Сача бэхи нар 28 настай Тэмүжинг Монголын хан болгов. Хабул ханы үр ач нар нийлж ийнхүү Тэмүжинг хан болгосон билээ. Үүнд Бодончорын удмын бусад салаа, Хайдугийн 2-р хүү Чарахай линхугийн удмын Тайчиудын язгууртнууд, Тумбинай сэцэний удмын Жамуха болон Добу мэргэн, Дува сохорын үр удмын Хатагин, Салжиуд, Дөрвөн овгийн ихэс дээдэс дургүйцжээ. Ялангуяа хан болсноо Жамухад мэдэгдэхэд тэр уурлаж, Алтан, Хучар нарт үг хаяжээ. Судрын чуулганы мэдээгээр Жамуха бол Тумбинай сэцний 7-р хүү Удур баяны удам бөгөөд Жадаран овгийн эзэн билээ. Тэр цагт Жамухын дүү Тэмүжиний адууг хулгайлж байгаад алагдсан юм. Жамуха дүүгээ алагдсанд өс санаж Жадаран, Тайчиуд, Ихирэс, Уруд, Ноёхид, Барулас, Баарин, Арулад, Хонгирад, Горлос, Хатагин, Салжиуд, Дөрвөн гэсэн 13 хаританг нэгтгэж 3 түмт болж Алаггугууд, Турхагуудаар давж Тэмүжинг довтолжээ. Гэнэт довтлохыг оролдсон ч Ихирэсийн Мүлхэ Тутаг, Боролдай гэсэн хоёр хүн Тэмүжинийг Хүрэлхү-д нутаглаж байхад хэл дуулгав. Тэр хоёрыг Тэмүжиний хүргэн Бутугийн эцэг Нэгүн илгээжээ. Хэл авсан Тэмүжин 13 хүрээний цэргээ 3 түмт болгож мордоод Далан Балжудад иржээ. Онон Балжийн Далан Балжудад Жамухын цэрэг Тэмүжиний 13 хүрээний цэрэгтэй тулалдав. Тулалдаанд Тэмүжиний цэрэг Жамухад хөтлөгдөж ялагдсан ч амжилттай зугтаж буруулаад Жэрэнэ хавцалд хоргодож гол хүчээ хадгалж үлдэж чадсан юм. Харин дайсан гэзэг дарж мөшгөхөөс сэргийлж үлдээсэн Чиносын хүрээний цэргийг Жамуха Далан Тогоодод булхаж талаад буцжээ. Үүгээр тулалдаан өндөрлөсөн. Далан Балжудад ялагдаж Жэрэнэ хавцалд хоргодож тулалдаанаас гарсан Тэмүжинд байлдааны дараа Уруд, Мангудын хоёр хүрээ дагаж ирэв. Энэ явдал Тэмүжиний байр суурьт их нөлөөлж монголчууд дунд түүнийг дагах ёстойг, Хотулаас хойш эзгүй байсан Монголын ханд тохирох хүн мөн гэдгийг харуулжээ.