Дашдоржийн Нацагдорж

Дашдоржийн Нацагдорж ᠳᠠᠰᠢᠳᠣᠷᠵᠢ ᠨᠠᠴᠤᠭᠳᠣᠷᠵᠢ
Төрсөн:	1906 оны 11 сарын 17 (1906-11-17) Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын Гүн Галуутай гэдэг газар
Өнгөрсөн:	1937 оны 7 сарын 13 (30 насалсан)
Ажил үйл	Зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч
Гарал үүсэл	Tайж
Яс үндэс	Халх
Улс орон	Монгол улс
Боловсрол	Бага насандаа гэрийн боловсрол эзэмшиж, 1925-1926 онд ЗХУ-ын Ленинград хотноо Улс төрийн академид, 1926-1928 онд Германы Берлиний их сургуулийн Лайпциг хотноо сэтгүүлийн ангид тус тус суралцсан байна.
Төрөл	Шүлэг, үргэлжилсэн үг, тууж, өгүүлэг, жүжгийн зохиол

Боржигон овогт Дашдоржийн Нацагдорж (1906 оны арваннэгдүгээр сарын 17-нд төрсөн, 1937 оны долоодугаар сарын 13-нд нас барсан) нь Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг, зохиолч, яруу найрагч байв.

Намтар

Д. Нацагдорж нь 1906 онд хуучин Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу, өнөөгийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Гүн Галуутай гэдэг газар ядуу тайж Цэрэндоржийн Дашдоржийн гэрт төржээ. 1911 онд Д.Нацагдоржийн өвөг эцэг Цэрэндорж (дөтгөөр зэрэг тайж) нэг үе харьяат хошууны захирагч яваад нас барж эцэг Ц.Дашдорж Цэргийн яаманд бичээч болсон.

Их зохиолчийг 1913 онд долоон настай байхад эх Цоомойн Пагма нь бие барсан тул тэрээр эцэг Дашдоржийн эвээлд гэрээрээ өсөж 1914 онд нийслэл Хүрээ рүү шилжин суурьшсан байна. Д.Нацагдоржийн эцэг Цэрэндоржийн Дашдорж 1926-1927 онд БНМАУ-ын Цагдан сэргийлэх газрын даргаар томилогдон ажиллаж байжээ.

1915 онд Хүрээнд ирээд эцэг нь түүнийг есөн нас хүрмэгц Их хүрээний Алтангэрэл гэдэг хүнд шавь оруулан бичиг заалгажээ. Энэ үед Д.Нацагдорж монгол бичгээр тодорхой уншиж, сайн бичдэг болсон бөгөөд эртний сургаал бичиг болох «Зүрхэн тольт», «Элдэв тайлбар толь бичиг», «Хав муур хулгана гурвын үлгэр», «Хоёр загалын тууж», «Оюун түлхүүр» зэрэг монгол хэл, уран  зохиолын түүхтэй холбогдох ном дэвтрүүдийг судалж ертөнцийг харах, амьдралыг танин мэдэж эхэлсэн байна.

1918 онд  Дархан чин ван хошууны хүн ам, мал хөрөнгийн тооллогын дансанд эцэг Ц.Дашдоржийн ам бүл хүн амын дансанд- Ц.Дашдоржийг нас 34, хөвгүүн Нацагдорж нас 13, өрх нэг, ам хоёр, адуу, тэмээ үгүй, 4 үхэр, 21 хоньтой гэж бүртгэгдсэн байна.

1918 оны сүүлчээр Д.Нацагдорж Цэргийн яамнаа бичээчийн албан хаажээ.

1921 онд Ардын хувьсгал ялсны дараа нийгэм улс төрийн ажилд идэвхтэй оролцож, хувьсгалт шинэ соёл урлагийн ажилд чармайн зүтгэж байв. 1921 оноос тэрээр Цэргийн яаманд бичээч, жанжин Д.Сүхбаатарын гарын туслах түшмэл, Цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргын алба хашиж байжээ. 1922 оны 4-р сард МАН-д гишүүнээр элсч, Намын Төв Хороонд туслах түшмэлээр батлагдаж зохион байгуулах хэлтэст ажиллаж байгаад уг хэлтсийн эрхлэгч болсон.

1922 оны 5-р сард Д.Нацагдорж, намын даалгавараар «Уриа» сонинд Цэргийн явдлын яамны тухай мэдээ сурвалжлага байнга өгч байх, «сурвалжлагч»-аар томилогдов. 1922 оны 8-р сараас Монгол Ардын Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргын туслах. 1922 оны 10-р сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн сурган гэгээрүүлэх тасгийн даргын ажлыг хавсарч байв.

1923 оны 3-р сард Намын Төв Хорооны Бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны орлогч гишүүн, мөн оны 6-р сард Намын Төв Хорооны 11-р Бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. 1923 оны 7-р сард Монгол Ардын Намын 2-р Их хурлаар Намын Төв Хорооны гишүүн, тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогдож байжээ. 1923 оны 9-р сараас 1924 оны 4-р сар хүртэл Д.Нацагдорж Дотоодыг хамгаалах газарт комиссар байжээ.

1924 оны 2-р сарын 5-нд Монголын Ардыг гэгээрүүлэх яам байгуулагдаж «Ардын цэрэг» сонин анх буй болов. Улс орны батлан хамгаалах хүчийг бэхжүүлэх, цэрэг дайчдыг сурган хүмүүжүүлэхэд бэеэ даасан тогтмол хэвлэл чухал болохыг харгалзан үзэж, МАХН-ын Төв Хороо, Засгийн газрын хамтарсан хурлын шийдвэрээр Бүх цэргийн зөвлөлөөс эрхлэн «Ардын цэрэг» сонинг энэ өдрөөс эхлэн долоо хоногт нэг удаа хэвлэн гаргахаар тогтож сонины эрхлэгчээр тэр үед Бүх цэргийн зөвлөлд алба хааж байсан Н.Жамбаа, Д.Нацагдорж нарыг томилжээ.

1924 онд 18 настай Д.Нацагдорж Улсын Анхдугаар Их Хурлын зохион байгуулалтын ажилд оролцож мөн оноос Д.Нацагдорж МХЗЭ-ийн Төв Хорооны хоёрдугаар нарийн бичгийн даргын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байжээ.

1925 оноос Д. Нацагдорж «Ардын цэрэг» сонины эрхлэгчээр ажиллаж, Бүх Монголын пионерийн товчооны дарга хийж байсан.

Хилийн чанадад суралцсан нь

1923 оны 7-р сарын 24-нд тусгай комиссын боловсруулан нийтэлсэн "Эдийн засгийн үндсэн бодлого"-ын 16-р зүйлд аж үйлдвэр, техник, технологийн арга ажиллагаанд суралцсан дунд, тусгай, дээд түвшний үндэсний боловсон хүчинг гадаадын аль нэг улсад бэлтгэн сургахаас өөр аргагүй болсныг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг.

Ямагт сурч боловсрохын төлөө шамдаж ирсэн Д.Нацагдорж нь ЗХУ-ын Ленинград хотод Н.Г.Толмачевын нэрэмжит Цэргийн улс төрийн академид 1925 оны намар явж суралцаад 1926 оны зун чөлөөгөөр орон нутагтаа буцаж иржээ.

Герман улсын холбогдох албаны хүмүүстэй ярилцаж тохиролцсоны дагуу 1926 оны 9-р сарын 11-ны өдөр намын Төв хорооны Зохион байгуулах зөвлөлийн 24 дүгээр хурлаас Д.Нацагдорж, Дамдины Пагмадулам, Пунцаг, Лувсанчүлтэм, Санжаа, Бат-Очир нарын зургаан хүнийг Герман улсад явуулж сургах шийдвэр гарсан байна. Ийнхүү тэр үед Герман, Франц улс дахь сурагчдын тоо нийтдээ 44 хүрчээ.

Д.Нацагдорж нь 1926 оны 10-р сарын 17-нд Улаанбаатараас морин тэргээр гарч умард хил даваад Улаан-Үдээс галт тэргээр Москва ороод цаашаа Ленинград орсон байна. Ленинградаас усан онгоцоор Германы Штенин боомт хүрч галт тэргээр Берлин орж байжээ (Улаанбаатараас Берлин хүртэл найраглал). 1929 оны хавар хүртэл Берлин, Лайпциг хотуудад хэл бичиг, сонин, сэтгүүл, дорно дахин, ерөнхий эрдэмд суралцан орос зөвлөлтийн болон дэлхийн сонгодог зохиолчид, эрдэмтэн мэргэдийн бүтээлтэй эх хэлээр нь танилцжээ.

Эх нутагтаа иргэж ирсэн нь

Д. Нацагдорж 1929 оны хавар эх орондоо буцаж ирээд нэг жил Улаанбаатар хотын Төмрийн үйлдвэрт орчуулагч, 1930 оны хавраас 1931 оны 1-р сар хүртэл "Залуучуудын үнэн" сонинд утга зохиолын ажилтан, 1931 оны 1-р сараас Шинжлэх ухааны хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1934 оноос мөн хүрээлэнд түүхийн ба дуун ухааны тасгийн эрхлэгч, 1937 оны 3-р сарын сүүлчээс Төв театрт мэргэжлийн зохиолчоор ажиллаж байжээ.

1931 оны 12- сарын 31-нд Д.Нацагдорж нь хэсэг нөхдийн хамт шинэ жилийг угтаж ёсолсныг нь шалтгаан болгон Д.Нацагдорж, орос хэлний орчуулагч Лооройсамбуу, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн гэрэл зургийн мэргэжилтэн Гомбожав, Комбинатын инженер Хурлаат, орос эхнэрийнхээ хамт, Намнандорж орос эхнэрийнхээ хамт, Гаалин мөн орос эхнэрийнхээ хамт… Т. Нацагдорж, Гомбо, бас Намдаг нарыг баривчилсан байна.

1932 оны 5 дугаар сарын 18-нд Д.Нацагдоржийг баривчлан хорьж, мөрдөн байцааж эхэлжээ (бүтэн 6 сар гянданд хоригдсон байна). 1931-32 оны үед орос эмэгтэй Нина Чистяковатай (1909 онд төрсөн) нэг гэрт оржээ (Орос нутаг буцаад 10 жилийн дараа 1948 онд Д. Нацагдоржид охиныхоо тухай захиа бичсэн байдаг).

1934 оны 3-р сарын 22-нд Д. Нацагдорж Н.Чистякова нарын охин Нацагдорж Ананда-Шири Улаанбаатар хотноо мэндэлжээ.

1935 оны 12-р сард Д.Нацагдоржийн орос эхнэр Н.Чистякова охин Ананда-Ширийгээ дагуулаад ЗХУ-ын Ленинградын зүг замын унаанд дайгдан явжээ.

1936 оны 11-р сарын 7-нд Шинжлэх ухааны Түүхийн болоод Дуун ухааны (Хэлбичгийн) тасгийн эрхлэгчийг хавсарч байсан Д.Нацагдоржийг гэрэл зургийн лабораториос гэрэл зургийн цаас зураг буулгахаар авсныг далимдуулан Хүрээлэнгээс удаа дараа алдсан эд юмсын хулгайд сэрдэн гүтгэж, түүнийг хоёр удаа баривчлан хориод мөрдөн байцааж эхэлжээ.

1937 оны 3-р сараас Төв театрт мэргэжлийн зохиолчоор ажиллажээ. 1937 оны 4-р сард Зохих дээд байгууллага, түүний хүсэлтийг хүлээн авч ЗХУ-д суралцахын зэрэгцээ эмчлүүлэхийг зөвшөөрсөн шийдвэр гарчээ.

1937 оны 7-р сарын 13-нд Монголын шинэ үеийн утга зохиолыг үндэслэгч, суут зохиолч Дашдоржийн Нацагдорж уран бүтээлийнхээ ид цэцэглэлтийн үед насан эцэслэснийг «Шинэ толь» сэтгүүлд мэдээлсэн байна.

МАХН-ын Төв Хорооны ухуулагч, орчуулагч бөгөөд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Утга зохиолын тасгийн эрхлэгч байсан Эвэгийн Хөхдэй сэтгэл зориг гарган “Шинэ толь” сонинд “Алдарт зохиолч Нацагдорж” хэмээн эмгэнэлийн өгүүлэл бичин хэвлүүлсэн байна. “Энэ 27 оны 7 сарын 13-ны өдөр манай улсын үндэсний нэгэн сайн залуу оюутан бөгөөд алдарт уран зохиолч Нацагдоржийн бие наснаас нөгчиж, манай уран зохиолчдын жагсаалаас гарав...” хэмээгээд П. Нацагдоржийн намтрыг товчхон дурдсаныхаа дараа “Нөхөр Нацагдоржийн бие өөрийн сүүлчийн амьсгалыг төгстөл оролдож хийсэн ажлын гол нь хэмээвээс монгол хэл бичиг ба утга зохиолыг хөгжүүлэн дэлгэрүүлэхийн тул үнэн санаа тавин зүтгэж явсан бөгөөд түүний бүх зохиолуудыг үзвээс үнэнхүү өөрийн улсын үндэсний шинж байдалтайн дээр манай ардын аман зохиолыг үндсэн суурь болгож, түүний баялаг үг гайхамшигт найруулгыг ашиглаж шинэ үе лугаа болбож чадсан буюу...” гэж Э.Хөхдэй дүгнэсэн байна.

Уран бүтээл

Д. Нацагдорж ЗХУ /1926/ болон Германд /1926-1929 онд/ хэдэн жил суралцаж, өрнөдийн соёлын шилдэг өв сантай гүнзгий танилцжээ.

Тэрээр Элдэв-Очир, Очир, Сайн санаат, Үзэг гэх мэт олон нууц нэрээр бичиж байсан байна.

• "Ушаандар", "Сандо амбаны харгис явдал" жүжиг
• "Нуугдсан эрдэнэ" (1930) дуурь
• "Их авхай"
• "Монгол ардын суут"
• "Би биш" (1934) жүжиг
• "Учиртай 3 толгой" (1934 он) аялгуут жүжиг
• "Хуучин хүү"(1930)
• "Цагаан сар ба хар нулимс"(1932)
• "Харанхуй хад"(1930)
• "Үзэгдээгүй юм"(1933)зэрэг өгүүллэгүүдээрээ алдаршжээ.
• "Хэнз хурга"(1933)
• “Миний нутаг”(1933)
• “Дөрвөн цаг”(1934),
• “Од”,
• “Нар аа”,
• “Сар аа” шүлэг,
• “Ламбагуайн нулимс”(1930)
• “Харанхуй хад”,
• “Шувуун саарал”,
• “Хөдөө талын үзэсгэлэн” өгүүллэг(1931),
• “Ондоо хүмүүжил” зэрэг олон бүтээл туурвижээ.

Түүний бүтээлүүд "Учиртай гурван толгой"-1934 онд, Зохиолын түүвэр-1955 онд, алдарт "Миний нутаг"-1963 онд, Ламбагуайн нулимс-1976 онд Шувуун саарал нэртэйгээр хэвлэгдэж байжээ.

Орчуулга

Д.Нацагдорж голчлон Орос, Герман хэлнээс орчуулан хэвлүүлэх ажил эрхэлж байв. Герман хэлнээс Вильгелм Хауф (1802-1827)-ын “Бяцхан Мука”, Эдгар Алан Погийн “Алтан цох” (The Golden Bug), 1931 онд К.Марксын “Капитал” зохиолын I ботийн “Таваар ба мөнгө” хэсгийг, 1933-1934 онд Г.Е.Грумм Грижмайлогийн “Монголын түүх”-ийг хэсэгчлэн, “Марко Пологийн тэмдэглэл”-ийг Франц эхээс нь товчлон “Их хааны ордонд” нэртэйгээр Герман хэлэнд буулгасан профессор Альбертийн орчуулгыг 1930 оны 11 сард монголчлон дуусгасан ажээ. Тэгвэл Орос хэлнээс А.С.Пушкины “Анчар” (1828-1936), “Хоригдол”(1936) (Узник-1822), “Хэрээ хэрээний зүг ниснэ” (1936) (Ворон летит к ворону 1828), “Сэрэхүй” (1936) (Пробуждение 1816), “Газар далай хоёр” (1936) (Земля и море 1821) зэрэг шүлгүүд, “Буудалцсан нь” (Выстрел), А.П.Чеховын “Төрөлх орноо хайрлагч” (Патриот своего отечества) зэрэг зохиолыг орчуулжээ. Мөн “Өвлийн зам”, “Гилбэрийн хатан” /М.Баянзул. Монголын уран зохиолын ном зүйн тойм. I УБ., 1966.130./ (Пиковая дама), “Их Петрийн араб”, Б.Ринчен, М.Гомбожав нартай хамтран “Белкиний туужууд”, Б.Ринчентэй Ги Де Мопассаны туужуудаас (“Аглагч” гэх мэт) монголчилж байжээ гэдгийг түүх эрдэмтэн А.Очир Г.Дашням нар тэмдэглэсэн [1996:120] байна. Түүнчлэн Д.Покотиловын “Мин улсын үеийн Дорнот Монголчуудын түүх” (1930), И.Кростовецын “Чингис хаанаас Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс хүртэл” номын зарим бүлгийг, Н.П.Шастинагийн “Абиссиний тухай өгүүлэл болон бусад өгүүллийг орчуулан хэвлүүлж байсан юм /Д.Цэдэв. Д.Нацагдорж. Бүрэн зохиол I УБ., 2006.23./. Д.Нацагдоржийн уран зохиолын орчуулгын чанарын талаар С.Галсан, К.Н.Яцковская /Г.Жамсранжав Шинэ замаар УБ., 1978.97./ нарын эрдэмтэд маш өндрөөр үнэлэн утгын яруу, уянгын давхцал зэргийг бахдан тэмдэглэсэн бол А.Шархүү, Р.Гүрбазар, Ш.Нацагдорж нар орчуулгын сод авьяастай хүн гэсэн саналд нэгдсэн нь бий. Учир нь Д.Нацагдорж шүлэг орчуулахдаа уг эхийн санааг гүйцэт буулгахыг эрмэлзэж хорей, ямбыг чанд баримтлан яруу найргийн хэмнэлийг хадгалахыг хичээж байсан нь дэлхийн сонгодог зохиолыг орчуулахад монгол хэлнийхээ шүлэглэх тогтсон ёсыг хэрхэн дүйцүүлэх талаар хийж байсан анхны бүтээлч оролдлого гэж болохоор байдаг.

• А.С.Пушкиний "Гилбэрийн хатан", "Буудалцсан нь"
• Эдгар Погийн "Алтан цох" гэх мэт хэдэн зохиолуудыг орос, герман хэлнээс уйгагүй анх орчуулжээ.
• Мөн оросын болоод дэлхийн сонгомол А.С.Пушкиний “Анчар”, “Хоригдол”, “Хэрээ хэрээний зүг ниснэ”, “Сэрэхүй”, “Газар, далай хоёр”, “Гилбэрийн хатан”, “Буудалцсан нь”,
• Ги Де Мопассаны “Аглагч”,
• Эдгар Погийн “Алтан цох”[1] зэрэг зохиолуудтай монгол уншигчдыг анх танилцуулжээ.  

Д. Нацагдоржийн зохиол гадаадын олон хэлнээ орчуулагдсаны гадна түүвэр зохиол нь ОХУ, Энэтхэг, Герман зэрэг олон оронд хэвлэгджээ.

Дурсгалд

2016 онд Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 110 жилийн ойг тохиолдуулан их зохиолчийн амьдрал, уран бүтээлээс сэдэвлэсэн Зохиолч Ш.Гүрбазарын зохиосон “Жаргаагүй нар” түүхэн жүжиг тайзнаа тавьсан байна.