Бөртэ үжин
| Бөртэ үжин | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Хатан хаан | |||||
 Бөртэг харуулсан Могол бяцхан зургийн дэлгэрэнгүй. | |||||
| Их Монгол улсын хатан ба Хамаг Монгол | |||||
| Хаанчлал | 1189-1230 | ||||
| Дараах | Борогчин | ||||
| Төрсөн | 1161 Хамаг Монгол(Одоогийн Хэнтий аймаг) | ||||
| Нас нөгчсөн | 1230 (68–69 настай) Их Монгол Улс (Одоогийн Аваргын балгас, Монгол) | ||||
| Оршуулагдсан | Бурхан Халдун | ||||
| Үр хүүхэд | Зүчи Цагаадай Өгэдэй Толуй Хожин бэхи Цэцэйхэн Алага бэхи Түмэлүн Алталун | ||||
| |||||
| Овог | Хонгирад | ||||
| Аав | Дай Сэцэн | ||||
| Ээж | Цотан | ||||
| Шашин | Бөө мөргөл | ||||
Бөртэ (Монголоор: ᠪᠥᠷᠲᠡ ᠦᠵᠢᠨ, Бөртэ Үжин; 1161-1230?) Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч Чингис хаан Тэмүжиний анхны эхнэр байв. Бөртэ нь Чингис хааны дөрвөн хан хөвүүн, таван охиныг төрүүлсэн их хатан. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа түүнд нэгдүгээр орд буюу Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь ордыг мэдүүлсэн. Түүний бага насны амьдралын нарийн ширийнийг төдийлөн мэддэггүй ч түүнийг багадаа Тэмүжинтэй сүй тавьж, арван долоон настайдаа гэрлэж, улмаар Мэргидэд хулгайлагдсан байна. Нөхөр нь түүнийг аварсан нь түүнийг байлдан дагуулагч болох замд нь эхлүүлсэн гол үйл явдлуудын нэг байж магадгүй юм. Тэрээр дөрвөн хүү, таван охин төрүүлсэн бөгөөд тэд өөрсдийн үр удмын хамт Монголын эзэнт гүрнийг улам өргөжүүлэн тэлэх гол удам нь болсон юм.
Бөртэ болон хатан эх Өүлэн үжин хоёр хааны амьдралд хамгийн нөлөө бүхий, чухал хүмүүс байсан.
Залуу нас[засварлах | кодоор засварлах]
Түүний бага насны тухай түүхэн баримт цөөхөн байдаг ч монголчууд түүний тухай олон домогтой байдаг. "Монголын нууц товчоо"-д түүний тухай мэдээлэл бага.
Бөртэ 1161 оны орчим Хонгирадын Олхонуд-д төржээ. Энэ овог нь Тэмүжиний төрсөн боржигин овогтой элэгтэй байв. Тэрээр Дэй-Сэчэн, Чотан хоёрын охин. Түүнийг "нүүрэндээ гэрэлтэй, нүдэндээ цогтой, шударга" гэж тодорхойлсон нь түүнийг ухаантай гэсэн үг юм. Олхонуд овгийн охидууд онцгой үзэсгэлэнтэй гэдгээрээ алдартай байв.[2][3][4]
Гэрлэлт[засварлах | кодоор засварлах]
Бөртэ бол Тэмүжиний анхны эхнэр юм. Тэмүжинийг есөн настай байхад нь эцэг Есүхэй түүнд эхнэр хайж явав. Тэрээр Тэмүжиний эхийн Олхонууд овгийн охиныг хайж олохоор явсан боловч замдаа Бөртэгийн эцэг Дэй-Сэчэнтэй тааралдав. Дэй-Сэчэн өмнөх шөнө "Цагаан шонхор шувуу нар,сар хоёрыг агтган түүнд өгөж байна" гэж зүүдэлж Есүхэй хүүтэйгээ ирэхийг зүүдэлсэн гэж тайлбарлаж, энэ нь сайны дохио гэж итгэжээ.[4] Ард түмнийхээ Хонгирадын эмэгтэйчүүд сайхан хүүхнүүдтэй гэдгээрээ алдартай бөгөөд арван настай Бөртэ охин Тэмүжинд сайн эхнэр болно гэж тэрээр өгүүлэв. Бөртэтэй уулзангуутаа Есүхэй түүнийг “Нүүрэндээ гэрэл, нүдэндээ цогтой” охин хэмээн тодорхойлж, хоносоныхоо дараа Дэй-Сэчэнгээс хүүгийнхээ төлөө Бөртэгийн гарыг гуйв.[4] Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэрт нь үлдээх нөхцөлөөр зөвшөөрөв.Харамсалтай нь Есүхэй буцаж явахдаа хэсэг Татарууд найр хийж байгаатай таарахад, тэд өмнөх өс санаж хоолыг нь хордуулажээ. Түүний бие нь доройтож, эцэст нь нас барахаасаа өмнө гэртээ харих замаа дуусгасан.[4] Гэвч Есүхэй нас барахынхаа өмнө Тэмүжинийг аавыг нь эзгүйд ах дүү нараа гэртээ ирэж, асрахыг захив. Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэр бүлдээ буцаж явахыг зөвшөөрсөн тул Бөртэ, Тэмүжин хоёр сүй тавьсныхаа дараа салжээ.
1178 онд Тэмүжин долоон жилийн дараа Бөртэтэй дахин нийлэхээр мордлоо. Түүнийг өмнө нь амьдарч байсан газар очиж олсны дараа тэр хоёр гэрлэж, Гүрэлгү ууланд байрлах Сэнгүр горхинд шинэ гэр рүүгээ явав. Удалгүй тэд Кеурен голын ойролцоох Бурги ууланд шинэ хашаа байшин барихаар нүүжээ. Тэнд Бөртэгийн хар булган инжийг Есүхэйгийн эртний найз Ван ханд бэлэглэж, хоёр гэр бүлийн найрамдалт харилцааг сэргээв.[5]
Мэргидүүдэд хулгайлагдсан нь[засварлах | кодоор засварлах]
Түүнийг Тэмүжинтэй гэрлэсний дараахан Сэлэнгэ, Орхон мөрний сав газраар нутаглаж байсан гурван овгийн холбоо болох Гурван Мэргид буюу Мэргидүүд Бургийн Далай руу дайрчээ. Тэмүжин гэр бүлийнхэнтэйгээ морьтой зугтаж чадсан ч Бөртэд морь үлдсэнгүй. Хуагчин эмгэн Бөртэг хуучин тэргэн дээр нуухыг оролдсон бөгөөд тэр түүнийг үхэрт уяж, түүнтэй хамт голын өөдөөс зугтахыг оролдов. Эцэст нь тэргэнцэр хагарч, Хуагчин Бөртэ хоёр явганаар хөдөлгөх гэж оролдоход цэргүүд түүнийг тэргэнцэрээс олж илрүүлсэн байжээ.[5] Гурван Мэргидээс олон жилийн өмнө Тэмүжиний эх Өүлэн толгойлогч Их Чилэдүгээс хулгайлсны хариуд өшөө авах гэж төлөвлөж байсан тул энэ дайралтаа ялсан гэж итгэжээ.
Тэмүжин эхнэрээ хулгайлсанд ихэд шаналж, ор нь "хоосон", цээж нь "эмтэрсэн" гэж хэлэв.[3] Бөртэгийн инжийг бэлэглэсэн Тоорил ван Тэмүжинд Бөртэг Гурван Мэргидээс эргүүлэн авчрахад туслахаа амлаж, хамтдаа түүнийг буцаан авах төлөвлөгөө зохиов.[6] Найман сарын дараа тэд Баргужин нутаг руу байлдаж, тэднийг хүрэлцэн ирэхэд Мэргидүүд Сэлэнгэ мөрнийг уруудан олноороо дүрвэв. Бөртэ, Тэмүжин хоёр эцэст нь дахин нэгдэв. "Монголын нууц товчоо"-д өгүүлснээр:
Мэргидийн улс Сэлэнгэ уруу шөнөд дүрвэж явахуйд, бидний цэргүүд дүрвэж явахун Мэргидийг шөнөдхүү дарцаж дагуулин, талан явахуйд, Тэмүжин дүрвэж айсахун иргэнд "Бөртэ! Бөртэ!" хэмээн уншиж явахуйд учирчухуй. Бөртэ үжин тэд дүрвэхүн иргэнд байжухуй. Тэмүжиний дуу сонсож таньж, тэргэнээс буугаад гүйж ирж, Бөртэ үжин, Хуагчин жирин Тэмүжиний жолоо цулбуурыг шөнө таньж, барьжухуй. Саруур бүлгээ. Үзвээс Бөртэ үжинийг таньж, тэврэлдэн тусалцав.[3]}}
Хожим нь Хаан Мэргид үндэстнийг устгаж, эмэгтэйчүүдийг нь боолчлох болно.[7] Энэ тулааныг Буур хээрийн тулаан гэдэг
Төр барих[засварлах | кодоор засварлах]
Бөртэ Тэмүжинтэй гэрлэхээс илүүг авчирсан. Тэрээр өөрийн инж дээр суурилсан бие даасан баялаг, хашир ухаалаг оюун ухаанаа авчирсан. Бөртэ хадам эх Өүлэнтэй зарим үүрэг хариуцлагыг хуваалцсан бөгөөд үүнд хүн, малын нөөц, овог, аймгийн эдийн засаг зэрэг багтсан.[8]
1179 онд Бөртэгийн анхны хүүхдүүд болох Зүчи мэндэлжээ. Бөртэгийн есөн хүүхэд нь эцсийн дүндээ Тэмүжинд өгсөн өөр нэг нөөц байв; Түүний таван охин дипломат харилцаа тогтоохын тулд улс төрийн гол холбоотнуудтайгаа гэрлэж байсан бол түүний дөрвөн хүү Ази даяар Тэмүжиний байлдан дагуулалд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн.[9]
Нэмж дурдахад тэрээр Азийн худалдааны замыг удирдаж, эдгээр замаар зорчиж буй албан тушаалтнууд болон худалдаачдын зөвлөхөөр ажиллаж байв.[7] Тэрээр энэ албан тушаалд маш их эрх мэдэлтэй байсан бөгөөд энэ эрх мэдлийг хэрэгжүүлсэн олон баримтжуулсан үйл явдал байдаг. Тухайлбал, тэрээр цэргийн удирдагч Жамухатай холбоогоо таслахыг Тэмүжинд амжилттай зөвлөсөн бөгөөд тэрээр энэ холбоог харилцан ашигтай байхаа больсон гэж үзжээ.[7] Нэмж дурдахад Тэмүжиний гэр бүлийг доромжилсон үйлдэл хийсэн Тэв Тэнгэр хэмээх бөөгийн увайгүй байдлын төлөө түүнийг эсэргүүцэх ёстой гэж тэрээр шаардав.[7] Энэ хоёр хүсэлтийг Тэмүжин ёсчлон биелүүлэв.
Тэрээр Тэмүжиний анхны эхнэр байсан тул хамгийн их нөлөө үзүүлсэн. Түүнийг Чингис хаан болсны дараа монголчууд дээдлэн хүндэтгэж, Төрийн их хатанд өргөмжилсөн.
Бөртэ нөхрийнхөө шийдвэрт хэд хэдэн удаа хүчтэй нөлөөлсөн. Ийм тохиолдлын нэг бол Отчигин Чингис хааныг Бөртэтэй унтаж байхад нь өргөөнд орж ирээд Хонхотан овгийн эсрэг тусламж гуйсан явдал юм. Бөртэ Чингис хааныг юу ч хэлж амжаагүй байтал “хөнжлийн ирмэгээр хөхөө халхалж орон дээрээ суугаад” Хонхотанчууд харгис хэрцгий байдлыг дүрсэлжээ. Чингис хаан эхнэрийнхээ яриаг сонсоод Отчигинд туслахаар шийджээ. Бөртэ Хаан өөрийн танхимын гишүүдтэй хэр хатуу харьцаж байсанд нөлөөлсөн баримт ч бий. Нэгэн жишээнд, Бөртэ Хааны холбоо муудсан найз Жамухаас салж, шүүх дотор эрх мэдлээ хадгалахын тулд хананд хэлэв. Өөр нэг тохиолдлоор Бөртэ бөө Тэб Тэнгэрийн увайгүй байдлынх нь төлөө тулгах ёстой гэж тулгаж, улмаар хааны бага дүү Тэмүгэ Отчигиныг доромжилсныхоо төлөө нуруу нь хугарчээ. Хан Бөртэгийн улс төрийн харилцааны талаарх ойлголтыг хүндэтгэж, үнэлдэг байв.
Чингис хаан өөрийн нөлөө, эзэнт гүрнээ өргөжүүлэхийн хэрээр Бөртэ ард үлдэж, Чингисийн дүү Тэмүгэтэй Монголын орныг удирдахад тусалсан. Чингис хаан өөрийн нутаг дэвсгэрийг захирч, өөрийн ордноо удирдаж байхад бусад эхнэрүүд Чингис хааныг аян дайнд дагалдан явж байв. Хэрлэн голын ихэнх хэсгийг өмнө нь Татаруудын эзэмшиж байсан газар нутаг түүнд хуваарилжээ. Зөвхөн түүний хөвгүүдийг л Тэмүжин хаан болохын төлөө нэр дэвшигчид гэж үздэг байв. Ингэхдээ тэрээр Хутуг ноён, Буда ноён зэрэг олон өнчин хүүхдүүдийг үрчлэн авч, өөрийн хүүхэд шиг өсгөн хүмүүжүүлсэн нь эх хүний нэр хүнд, нийгэмд эзлэх байр сууриа эрс дээшлүүлсэн.[7]
Гэр бүл[засварлах | кодоор засварлах]
Бөртэгээс есөн хүүхэд төрүүлэв. Дөрвөн хүү, таван охид төрүүлсэн.
- Бөртэ, Тэмүжин хоёрын хүүхдүүд:
- Зүчи хан
- Хожин бэхи- Ууган охин нь Хэрэйд овгийн захирагч Ван хааны хүү Сэнггүмийн хүү Тусахатай гэрлэх яриа болсон ч; тэр эцэст нь Ихирэс овгийн Бутутай(авга эгч Тэмүлүний нөхөр) гэрлэжээ
- Цагаадай хан
- Цэцэйхэн бэхи-Ойрад овгийн Худуга бэхигийн хүү Төрэлчитэй гэрлэсэн
- Өгэдэй хаан
- Алага Бэхи-Эхлээд Онгуд овгийн ахлагч Алахуш Дигит Куритай гэрлэсэн; дараа нь түүний ач хүү, өв залгамжлагч Жингүэ; эцэст нь түүний хойд хүү Буюуха
- Тулуй их ноён
- Түмэлүн бэхи -Хонгирадын Анчин ноёны(Бөртэгийн дүү) хүү Чигүтэй гэрлэсэн
- Алталун-Олхунудын Чаур сэцэнтэй гэрлэсэн.[10] Тэрбээр их ихдээ дүү Ил Алалтунтай андуурагддаг.
Бөртэ, Тэмүжин нар үр хүүхдүүддээ асар их итгэл (болон нутаг дэвсгэр) тавьж, тэднийг өв залгамжлах асар их эд хөрөнгө, албан тушаалаар хангаж байв. Өв залгамжлалын талаар гэр бүлийн маргаан гарсан; Бөртэг хулгайлах үеэр хүчиндсэн байж болзошгүй тул Зүчийн эцэг нь түүнийг барьцаалагчдын нэг байж магадгүй тул Зүчийн жинхэнэ эцэг гэдэгт эргэлзэж байв.[7]Зүчийн ах Цагадайн эдгээр мэдэгдлийнхээ төлөө Зүчийг ихэвчлэн зэмлэдэг байсан нь ах дүү хоёрын хооронд байнга маргаан үүсгэдэг байв. Тэмүжин энэ зэмлэлийг үнэн сэтгэлээсээ няцааж, тэднийг үл хүндэтгэсэн хэмээн үзэж, Зүчийг өөрийн хүү хэмээн зарласан гэж мэдээлэв.[7] Энэхүү мөргөлдөөний үр дүнд Чингис хаан Зүчи ч, Цагаадайн ч аль алиныг нь сонгохгүй байж, өөрийн өв залгамжлалыг хаан болгожээ. Харин түүний оронд Өгэдэй хоёр ахынхаа дунд энхийг сахиулагч байсан тул захирахаар сонгогджээ.[7] Өгэдэй, Толуй нар эцэг эхийнхээ өв залгамжлалыг авч, үр хүүхдүүд нь хожмын олон үед хаан болон суусаар байв. Зүчи, Цагадайн аль аль нь бүхэл бүтэн эзэнт гүрнийг биш ч гэсэн нутаг дэвсгэрийн хуваагдлын захирагч болж байв. Жишээлбэл, Зүчийн үр удам баруун зүгт Алтан Ордыг олж захирч байв.[7]
Өв залгамжлал[засварлах | кодоор засварлах]
Бөртэ 1230 онд нөхрөө нас барсны дараа нас баржээ.[11] Эцсийн эцэст Бөртэ амьдралынхаа туршид Монголын ард түмний хүндэтгэл, хүндэтгэлийн нэр хүндийг олж авсан.[7] Тэрээр бүхэл бүтэн эзэнт гүрний хувьд маш их биширдэг эх хүн байсан бөгөөд энэ дүр төрх нь төрсөн болон өргөж авсан хүүхдүүдтэйгээ харилцах харилцаагаараа улам бүр бэхжсэн байв. Тэрээр охиддоо улс төрийн гэрлэлтийг овсгоотойгоор хөгжүүлж, улс төрийн харилцааг бэхжүүлсэн.[12]Түүхийн туршид Хонгирад төрийн гэрлэлтийг оролцогч талуудын хооронд найрсаг харилцаа тогтоохын тулд ашигладаг байсан бөгөөд охид нь "зуучлагчийн" үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Ийнхүү Бөртэ нөхрийнхөө аль алинд нь зөвлөхөөр ажиллаж, охидоо “төлөөлөгч, дипломатч, төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцогч” болгон эрхэм зорилгодоо итгэн сургаж байв.”[12]
| Өмнөх шинээр үүссэн |
Их Монгол Улсын их хатан 1206-1227 |
Дараах Борогчин |
Эшлэл[засварлах | кодоор засварлах]
- ↑ Lee, Lily Xiao Hong; Wiles, Sue (2014). Biographical Dictionary of Chinese Women: Tang Through Ming, 618-1644. M.E. Sharpe. p. 12. ISBN 9780765643162.
- ↑ Onon 2005, sections 65–66.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Rachewiltz, Igor de (December 2015). "The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century". Western Washington University.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 de Rachewiltz 2006, pp. 13–14.
- ↑ 5.0 5.1 de Rachewiltz 2006, p. 29.
- ↑ de Rachewiltz 2006, p. 34.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9 May, Timothy Michael (7 November 2016). The Mongol empire : a historical encyclopedia. ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC. p. 135. ISBN 978-1-61069-339-4. OCLC 1030610485.
- ↑ Broadbridge, Anne F. (2018-07-10). Women and the Making of the Mongol Empire. Cambridge University Press. p. 57. doi:10.1017/9781108347990. ISBN 978-1-108-34799-0. S2CID 165687035.
- ↑ Broadbridge, Anne F. (2018-07-10). Women and the Making of the Mongol Empire. Cambridge University Press. p. 61. doi:10.1017/9781108347990. ISBN 978-1-108-34799-0. S2CID 165687035.
- ↑ Ad-din, Rashid. Jami Al Tawarikh (Compendium of Chronicles).
- ↑ Buell, Paul D. 1941- (2018). Historical dictionary of the Mongol world empire. Rowman & Littlefield. p. 124. ISBN 978-1-5381-1136-9. OCLC 1032304968.
- ↑ 12.0 12.1 May, Timothy Michael (7 November 2016). The Mongol empire : a historical encyclopedia. ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC. p. 134. ISBN 978-1-61069-339-4. OCLC 1030610485.