Jump to content

Саха

Холбоос засах
Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь
Бусад утгыг, «Саха (салаа утга)»-с харна уу.
Бүгд Найрамдах Саха (Якут) Улс
Бүгд найрамдах улс
Республика Саха (Якутия)
Бусад галиглал
 • СахаСаха Өрөспүүбүлүкэтэ
 • ЛатинчлалSaxa Öröspüübülükete
Бүгд Найрамдах Саха (Якут) Улс далбаа
Далбаа
Бүгд Найрамдах Саха (Якут) Улс сүлд
Сүлд
Дуулал: "Бүгд Найрамдах Саха Улсын төрийн дуулал"
Солбицол: 66°24′N 129°10′E / 66.400°N 129.167°E / 66.400; 129.167Солбицол: 66°24′N 129°10′E / 66.400°N 129.167°E / 66.400; 129.167
Улс Орос
Холбооны тойрогАлс дорнодын ХТ[1]
Эдийн засгийн бүсАлс дорнодын ЭЗБ[2]
НийслэлЯкутск[3]
Засаг захиргаа
 • БиетТөрийн Хурал (Ил Түмэн)[4]
 • Тэргүүн[4]Айсен Николаев
Газар нутаг
[5]
 • Нийт3,083,523 км2 (1,190,555 бээр2)
 • Байр1-р байр
Хүн ам
 (2021 Тооллого)[6]
 • Нийт995,686
 • Тооцоо 
(2018)[7]
964,330
 • Байр50-р байр
 • Нягтрал0.32/км2 (0.84/бээр2)
 • Хотын нутаг
66.8%
 • Хөдөө
33.2%
Цагийн бүс
ихэнх (UTC+10:00, UTC+11:00 цагийн бүсийн дүүргүүдийн хасан)UTC+09:00 (Якутскийн Цаг)
Оймакон, Усть-Янский, Верхоянский дүүргүүдUTC+10:00 (Владивостокийн Цаг)
Абыйский, Аллаиховский, Момский, Нижнеколымский, Среднеколымский, Верхнеколымский дүүргүүдUTC+11:00 (Магаданы Цаг)
ISO 3166 кодRU-SA
Улсын дугаар14
OKTMO ID98000000
Албан ёсны хэлОрос хэл;[8] Саха[9]
Вэб сайтsakha.gov.ru
Map
Бүгд Найрамдах Саха Улсын интерактив газрын зураг

Саха́ буюу Яку́т (сах. Саха Сирэ; Орос: Якутия) — Орос улсын харьяат орон. Өдгөө Оросын Холбооны Улсын 83 махбод, Бүгд Найрамдах Улс нэг юм. Алс дорнодын холбооны тойрог, Алс дорнодын эдийн эдийн засгийн бүст хамаарна.

Саха нутаг 17-р зуунаас Оросын Хаант Улсын мэдэлд орсон бөгөөд 1922 онд ЗХУ-ын ЗСБН Автономит Якут Улс нэрээр өөрчлөн байгуулагдаж 1992 онд ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Саха (Якут) Улс (БНСахУ) (сах. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ; Орос: Республика Саха (Якутия)) болж зэрэг ахисан.

3,083,523 км² газар нутагтайгаараа дэлхийн хамгийн том орон нутаг (Нунавутын өмнө) хэмээн бүртгэгддэг.

Саха (49%), орос (37%), эвэнх (2%) ардаас бүрдсэн 960 мянган хүнтэй. Албан бичигт орос, саха хэл хэрэглэнэ. Христ (38%), бөө мөргөлд (13%) их итгэх ба шашин шүтдэггүй хэсэг 26 хувь эзэлнэ. Нийслэл — Якутск.

Нэр

[засварлах | кодоор засварлах]

Орны нэрийг орос, саха хэлнээс эх аваад Якут, Саха гэж хоёр янзаар бичдэг. Алиныхан ч уг гарвал монгол хэлний «зах» («жаха» – хязгаар) гэдэгтэй холбоотой. Буриадаар Яхад (зах буюу ях + олон тооны -д), Заха гэнэ.

Газар зүй

[засварлах | кодоор засварлах]

Уул ус

[засварлах | кодоор засварлах]

Саха 700,000 орчим гол горхи, 800,000 орчим нуур цөөрөмтэй. Үүнд: Лена (4400 км урт), Вилюй (2650 км), Оленёк (2292 км), Алдан (2273 км), Колыма (2129 км), Индигирка (1726 км) гол мөрөн, Бустах, Лабынкыр нуур дурдагдана.

Верхояны нуруу Лена мөрний зүүн талаар нумран байна. Черийн нуруунд Ялалтын оргил (3147 м) сүндэрлэжээ.

Ашигт малтмал

[засварлах | кодоор засварлах]

Газрын тос, шатдаг хий, нүүрс, очир эрдэнэ (дэлхийн нөөцийн 25%), алт, мөнгө, цайрын нөөцтэй.

Амьтан ургамал

[засварлах | кодоор засварлах]

Нутгийн ихэнх хэсэг Сибирийн тайга, ойт тундр, тундрын бүст хамаарна.

Үнэг, булга, туулай, хүдэр, заарт харх, цасны хонь (аргальтай нэг овогт багтана) зэрэг үслэг антай.

Газар зүйн зургийн цомог
Газрын зураг
Газрын зураг  
Ан амьтан
Ан амьтан  
Лена мөрөн
Лена мөрөн  

Хүн ам зүй

[засварлах | кодоор засварлах]
Якутийн угсаатны зураглалыг хот, хөдөөгийн суурингаар ангилсан, 2010 оны хүн амын тооллого

Саха орны хүн амын тоо - 956,896 (2015 он). Нягтшил — 0.31 хүн/км2. Хотжилт — 65.3% (2015 он).

Ард түмэн 1939[10] 1959[11] 1970[12] 1979[13] 1989[14] 2002[15] 2010 он[16]
Саха ястан 233 273 (56,5 %) 226 053 (46,4 %) 285 749 (43,0 %) 313 917 (36,9 %) 365 236 (33,4 %) 432 290 (45,5 %) 466 492 (49,9 %)
Орос үндэстэн 146 741 (35,5 %) 215 328 (44,2 %) 314 308 (47,3 %) 429 588 (50,4 %) 550 263 (50,3 %) 390 671 (41,1 %) 353 649 (37,8 %)
Эвэнх ястан 10 432 (2,5 %) 9505 (2,0 %) 9097 (1,4 %) 11 584 (1,4 %) 14 428 (1,3 %) 18 232 (1,9 %) 21 008 (2,2 %)
Украйн үндэстэн 4229 (1,0 %) 12 182 (2,5 %) 20 253 (3,0 %) 46 326 (5,4 %) 77 114 (7,0 %) 34 633 (3,65 %) 20 341 (2,2 %)
Эвэн ястан 3133 (0,8 %) 3537 (0,7 %) 6471 (1,0 %) 5763 (0,7 %) 8668 (0,8 %) 11 657 (1,2 %) 15 071 (1,6 %)
Татар үндэстэн 4420 (1,1 %) 5172 (1,1 %) 7678 (1,2 %) 10 976 (1,3 %) 17 478 (1,6 %) 10 768 (1,1 %) 8122 (0,9 %)

Түүх

[засварлах | кодоор засварлах]

Саха оронд саха (якут) хэмээх түрэг угсаатан амьдарсаар ирсэн. Мөн эвэнх, эвэн зэрэг тунгус угсаатан байна.

Оросын Хаант Улс Сибирийн хант улсыг байлдан дагуулснаас 17-р зуунд Сибирь даяарыг эрхэндээ оруулсан.

Оросын казак цэрэг 1632 онд Ленийн шивээг (Якутск) босгож, 1638 оноос тус нутгийн төв болгон хөгжүүлж, олон суурин нэмж үүсгэжээ.

1708 онд Сибирийн мужийг үүсгэсэн ба 1782 онд Эрхүү мужид хамааржээ. 1805 онд Якутск муж салан байгуулагдсан.

1922 оны 4 сарын 27-нд Зөвлөлт Оросын харьяанд Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Якут Улсыг үүсгэн байгуулсан.

1992 онд ОХУ байгуулагдахад нутгийн ардын «Саха» нэрийг орос хэлнээ өргөн хэрэглэжээ. Гэвч уламжлалт «Якутия» энгийнээр хэрэглэгдсээр байдаг.

Нутгийн хуваарь

[засварлах | кодоор засварлах]

Одоогийн байдлаар Сахагийн нутаг дэвсгэр 32 аймаг , 2 хот болон хуваагддаг.

Нэгж Оросоор Сахагаар Тоо Нутгийн нэр
хот городской округ куорат (хороо) 2 Жатай | Якутск
аймаг муниципальный район улуус (улс) 32 Абый | Алдан | Аллайыаха | Амма | Анаабыр | Булуҥ | Үөһээ Бүлүү | Үөһээ Халыма | Үөһээ Дьааҥы |
Бүлүү | Горнай | Эдьигээн | Кэбээйи | Ленскэй | Мэҥэ-Хаҥалас | Мирнэй | Муома
| Нам | Нерюнгри | Аллараа Халыма | Ньурба | Өймөкөөн | Өлөөн | Орто Халыма |
Сунтаар | Таатта | Томпо | Уус Алдан | Уус Маайа | Усуйаана | Хаҥалас | Чурапчы | Эбээн-Бытантай

Зургийн цомог

[засварлах | кодоор засварлах]
Газрын зураг
Газрын зураг  
Очир эрдэнийн уурхай
Очир эрдэнийн уурхай  
Саха орны хүүхдүүд
Саха орны хүүхдүүд  
Саха ардын баяр
Саха ардын баяр  

Эх сурвалж

[засварлах | кодоор засварлах]
  1. ↑ Президент Российской Федерации. Указ №849 от 13 мая 2000 г. «О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе». Вступил в силу 13 мая 2000 г. Опубликован: "Собрание законодательства РФ", No. 20, ст. 2112, 15 мая 2000 г. (President of the Russian Federation. Decree #849 of May 13, 2000 On the Plenipotentiary Representative of the President of the Russian Federation in a Federal District. Effective as of May 13, 2000.).
  2. ↑ Госстандарт Российской Федерации. №ОК 024-95 27 декабря 1995 г. «Общероссийский классификатор экономических регионов. 2. Экономические районы», в ред. Изменения №5/2001 ОКЭР. (Gosstandart of the Russian Federation. #OK 024-95 December 27, 1995 Russian Classification of Economic Regions. 2. Economic Regions, as amended by the Amendment #5/2001 OKER. ).
  3. ↑ 3.0 3.1 Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Min2002
  4. ↑ 4.0 4.1 Бүгд Найрамдах Саха (Якут) Улсын үндсэн хууль 53.1
  5. ↑ "Сведения о наличии и распределении земель в Российской Федерации на 01.01.2019 (в разрезе субъектов Российской Федерации)". Federal Service for State Registration, Cadastre and Cartography. Archived from the original on 9 February 2022. Татаж авсан: 29 August 2023.
  6. ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named 2021census
  7. ↑ "26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года". Federal State Statistics Service. Татаж авсан: 23 Нэгдүгээр сар 2019.
  8. ↑ Оросын Үндсэн хуулийн 68.1-д заасны дагуу Оросын Холбооны Улс даяар албан ёсных.
  9. ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Languages
  10. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  11. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  12. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  13. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  14. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  15. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  16. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

Гадаад холбоос

[засварлах | кодоор засварлах]
 Commons: Саха – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Саха&oldid=791544"-с авсан