Монголын эзэгнэл
Монголын эзгэнэлийн үйл явц 13р зуунаас эхлэн, 1300аад он хүртэл Монголын эзэнт гүрэн нь ази болон Зүүн ази хүртэл хүрээгээ тэлсэн. Монголын эзэнт гүрэн 13р зууны үед эзгэнэх тогтолцоо болон Төв болон баруун азиас зүүн ази хүртэлх довтолгоо эхэлсэн. Газар нутгын тэлэлт маш хурдацтайгаар шилжилтын хугацаанд Турк хүртэл параллелиар буюу уртраг өргөрөгөөр тэлж байсан. Монголын эзлэн авсан газар нутаг 15р зуун хүртэл Перс, орос мөн 19р зуун хүртэл Энэтхэгт хэвээр байсан.
Төв Азийг эзэлсэн нь[засварлах | edit source]
Чингис хаан Төв ази дахь монголын эзэгнэлыг бодож олон, монгол болон төв азийн холбооны улс болох татар,монгол, уйгур , мэрдэг болон турк зэргийн улсуудын нэгдлийг эхлүүлснээр Төв азийн том газар нутаг бүхий Ислам болон хойд ираны хүн амыг цөмийг нь устгав. Urgench-ийг эзэлсны дараа цэргийн хүчинд нэгдсэн Түмэдийн 2 хүн бүр 24 хүнийг хороосон байхыг шаарддаг байв.
Ойрхи дорндийг эзэлсэн нь[засварлах | edit source]
Монголчууд өнөөдрийн бидний мэдэх иран, ирак, туркийн зарим хэсгийг дайран довтлох болон сайн дурийн бууж өгөлтөөр эзлэн авсан. Мөн монголын довтолгоон өмнө зүгт хүрч 1260 болон 1300 онд Газа болон палистинийг эзэлэн авсан. Үндсэн буюу гол тулаан нь 1258 онд Багдадад болсон ба монголчууд 500 жилийн турш Исламийн төв хүч болж байсан хотийг нураасан ба 1260 оний Айн Лалут дахь тулаанаар Муслим Египэтийн Мамлукс анх удаагаа монголын дайралтыг зогсоож чадсан нь одоогийн West bank гэх газар байжээ. Монголчууд улс төр болон газар зүйн хүчин зүйлээс болоод дунд дорно дахинаас илүү тэлэх боломжгүй байжээ.
Зүүн азийг эзэлсэн нь[засварлах | edit source]
Чингис хаан мөн түүний хойч үед довтлон авах хятад болон солонгосийг хүчээр али хэзийнээ эзлэгдсэн солонгосуудын дор хараатаар байлгахаар болсон. Тэд япон болон ветнамыг эзлхийг оролдсон боловч тэр нь бүтэлгүйтсэн. Тэдний хамгийн томоохон эзэлж авсан газар нь хятад бөгөөд Мин гүрнийг буулган авч байсан 1368 оны хятадын эзэл болох юан гүрний уугуул иргэн болох толгойлогчийг угсруулан буулган авсан. Улс төрийн байдал болон харьяат байдал Эртны монголын эзэнт гүрэн үндсэн өөр өөрийн гэсэн онцлогтой 5 хэсэгт хуваагдддаг байсан. -хархорум дахь мачуриа -юанжин дахь түвд -хоразм, мавараннахр болон Бэшбалик дахь Осэс, Перс, Армани, Турк -Алтан ордон(энэ нь 10 мужид хуваагддаг) Чингис хаан төв азийн удирдаж байхад түүний жанжин Мукали(1170-1223) болон Чингисийн залгамжилагч Өгөдэй өмнөд хятдийг 10 хэсэгт хуваахийн оронд тэднийг Елюй Чуцай-ний зөвөлгөөгөөр татан бууулгсана.
Европын хараат байдал[засварлах | edit source]
Олон тооны оросын улсууд болох Новгород, Смоленкс, Псков бүгд найрамдах улсууд руу Бат хаан 1239 онд халдан орох оролдлого төдий болсон. Гэвч оросын хойд хэсэг болох намагтай газруудаар хүрээлэгдсэн Новгород зэрэг газруудад хүрч чадаагүй. Хэдийгээр эдгээр нь монголын заналхийлэл дор байсан ч эзлэгдэн Александр Невски, Новгород зэрэг нь энэ хугацаанд эзлэлтэнд өртсөн. 1247 он гэхэд бүхий л оросын ноёрхол Мөнх-төмөр хааны дор орсон.
Монголчуудын европыг эзэрхийлэх эзэрхийлэл дуусч байх үед 2-р Иван Асэний доорх Булгарчууд монголын Түмэд рүү дайрсан боловч Киданчууд Монголын эрхшээлдээ оруулсан хаант засаг бүхий Төв азиас Булгарын 1-р Калиманы алба гувчууруудыг багтаасан нуувчаас Булгарчууд руу дайрсан. 1245 онд 4-р Бела хүртэл Монголчуудад Булгарчууд алба гувчуур өгч байхыг тушаасан.
Өмнөд ази болон Солонгосын хараат байдал[засварлах | edit source]
-1257 онд Монголын Ветнамыг хүчээр булаан авсаны дараа хэрхэн өөрсддө аюлгүй байдлаар өмнөд хятадыг эзлэн авах талаар хэлэцээр хийсэн. Монголчууд хотуудын хамгаалагч нарыг болон Thăng Long (Hanoi)-ний орчин суугчдыг хороосон. King Than Tong Мөнх хаанд хэрвээ өөрийн улсыг нь өрчөөх юм бол алба гувчуур тушааж байхыг зөвшөөрсөн. Хувилай хаан Тран гэр бүлийхнээс захиргааны бүрэн эрхийг шаардах үед, Монгол darughachis-уудийг бүгдийг нь хүлээн авах болсон ба 1264 он гэхэд 2 улсын хооронд хамтын нөхөрлөл бий болсон байсан. Энэ үед 2 тал дайнаас болоод маш их хэмжээны хохирол амсцгаасан байсан.
Хэдийгээр 1278 Чампагын King Ve Indrawarman Юаны захиргааг хүлээн авсанаа илэрхийлсэн боловч түүний хүү түүний шийдвэрийг эсэргүүцсэн. 1283 онд Монголын армынхан томоохон хотуудруу чиглэн аллагыг өмнөө тавин явж байсан ч Чампатай хийсэн тулаандаа удаа дараалан ялагдсан. Чампагын хаан 2жил дараалан алба гувчуур өгч байсныы эцэст монголын энэ шийдвэрээс татгалзсан.