Вьетнам

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс
Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam (Вьетнам)
Уриа: Độc lập – Tự do – Hạnh phúc
"Тусгаар тогтнол – Эрх Чөлөө – Аз жаргал"
Төрийн дуулал: Tiến Quân Ca
"Армийн Марш"
 Вьетнам улсын байршил (ногоон)

АСЕАН (хар саарал)

НийслэлХаной
21°2′N 105°51′E / 21.033°N 105.850°E / 21.033; 105.850
Томоохон хотХошимин
10°48′N 106°39′E / 10.800°N 106.650°E / 10.800; 106.650
Албан ёсны хэлВьетнам хэл[1]
Угсаатны бүлгүүд
(2019)
Шашин
(2019)
Ард түмний нэршилВьетнамчууд
Вьет (ярианы хэллэг)
Төр засагНэгдмэл Марксист–Ленинист нэг-намын социалист бүгд найрамдах улс
Нгуен Фу Чонг
Во Ван Тхыонг
Фам Минь Тинь
Выонг Динь Хюэ
Хууль тогтоох байгууллагаҮндэсний Ассамблей
Түүх
939
968
1428
• Нгуены нэгдэл
1802
8 сарын 25, 1883 он
9 сарын 2, 1945 он
7 сарын 21, 1954 он
4 сарын 30, 1975 он
7 сарын 2, 1976 он
12 сарын 18, 1986 он
11 сарын 28, 2013 он[a]
Газар нутаг
• Нийт
331,212 км2 (66)
• Усны эзлэх талбай (%)
6.38
Хүн ам
• 2022 тооцоо
99,460,000[5] (15)
• 2019 тооллого
96,208,984[2]
• Нягтаршил
295.0/км2 (29)
ДНБ (ХАЧТ)2023 тооцоо
• Нийт
$1.450 их наяд[6] (26)
• Нэг хүнд ноогдох
$14,458[6] (103)
ДНБ (нэрлэсэн)2023 тооцоо
• Нийт
$449.094 тэрбум[6] (34)
• Нэг хүнд ноогдох
$4,475[6] (116)
ОТББИ (2018)  35.7[7]
дундаж
ХХИ (2021) 0.703[8]
өндөр · 115
Мөнгөний нэгжВьетнамын донг (₫) (VND)
Цагийн бүсUTC+07:00 (Вьетнамын Стандарт Цаг)
Жолооны талбаруун
Утасны томьёо+84
Домэйн нэр.vn

Вьетнам (Вьетнам: Việt Nam Дуудлага Вьетнам), албан ёсоор Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс нь Энэтхэг-Хятадын хойгийн зүүн хэсэгт орших орон юм. Хойд талаараа Хятад, баруун талаараа Лаос баруун өмнөд хэсгээрээ Камбож улстай тус тус хиллэж зүүн талаараа Өмнөд Хятадын тэнгисээр хүрээлүүлэн оршдог. Вьетнам нь 2015 оны байдлаар 93 сая гаруй хүн амтай бөгөөд энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд арван гуравт жагсдаг байна. Улс төрийн нэг намын тогтолцоотой улс.

Түүх[засварлах | кодоор засварлах]

МЭӨ I мянган оны үед өнөөгийн өмнөд Хятад, умард Вьетнамын нутагт эртний вьетуудын хэд хэдэн улс оршиж байжээ. МЭӨ 7-р зуунд Нго (хятад."У") болон Вьет (хятад."Юэ") гэж улс бий болж байжээ. Эдгээр улсууд нь МЭӨ 2-р зуунд Хятадын Хань эзэнт улсад эзлэдсэн түүхтэй.

Вьетнам нь 10-р зуунд тусгаар улс болохоос өмнө мянган жилийн турш Хятадын захиргаанд байжээ. Үүнээс хойш олон династи хөгжин цэцэглэж байсан.

13-р зууны хоёрдугаар хагаст Дай Вьет улс Зүүн өмнөд Азийн бусад мужуудын нэгэн адил монголчуудын довтолгооны дайралтанд өртөв. 1285 онд Хубилай хааны хүү Туганы арми Хятадаас хөдөлж Вьетнам улсын хилийг довтолж, мөн далайгаас довтолж - Монгол-Хятадын десантын цэрэг Улаан мөрний бэлчирт газарджээ. Гэсэн хэдий ч түрэмгийлэгчдийн хүч Као голын ойролцоо ялагдсан - түрэмгийлэгчдийн аравны нэг нь л Хятад руу буцаж ирэв. Вьетнамын эцсийн ялалт нь Батданг голын тулалдаанд оров. Вьетнам хогнуудад уруу татагдсан Монголын флот өмнө нь голын ёроол руу чихэж байсан шовх модны иштэй таарчээ. Монголын хөлөг онгоцнууд шатаж буй бамбар, сумаар шидэж устгажээ.

Сүүлд 19 дүгээр зууны эхэн үед Вьетнам нь Францын колони болсон байна. 1858 онд Вьетнамын эрх баригчид худалдааны эрх чөлөөний шаардлагыг хүлээн авахаас татгалзсан нэрийдлээр Францчууд Вьетнам руу довтолж эхлэсэн байна. 1862 онд эзлэгдсэн зүүн гурван мужаас Францын "Кочин" Хятадын колони байгуулагдаж, 1867 онд баруун гурван аймгийг нэмж оруулснаар Вьетнамын өмнөд хэсэг бүхэлдээ Францын нөлөөнд автжээ. 1873 онд Хойд болон Төв Вьетнам руу дахин довтлох ажиллагаа зохион байгуулсан бөгөөд энэ нь 1874 онд Вьетнамчуудад таагүй байсан худалдааны хэлэлцээрээр дуусгавар болсон боловч 80-аад онд хүчин төгөлдөр болоогүй шинэ интервенц хийх шалтаг болгон ашигласан. 1882 онд Францчууд Ханойг эзлэн авч, 1883 онд Вьетнамыг протекторатын гэрээнд гарын үсэг зурахыг албадав. Колончлолын дэглэм Вьетнамд 1885 онд эцэслэн тогтжээ. Тус улс зохиомлоор гурван хэсэгт хуваагдсан - Кочин Хятадын колони (Өмнөд Вьетнам), Аннам (Төв Вьетнам) ба Тонкин (Хойд Вьетнам) байна. Вьетнам, Лаос, Камбожтой хамт Францын Энэтхэг-Хятадын нэг хэсэг болжээ.

Францчуудын эсрэг тэмцлийн үр дүнд 20-р зууны дунд үед тэдгээрийг улсаасаа хөөж чадсан боловч улс төрийн шалтгаанаар тус улс нь умард /Бүгд найрамдах Ардчилсан Вьетнам/, өмнөд /Бүгд Найрамдах Вьетнам/ гэж хоёр хэсэгт хуваагджээ. Хуваагдсан хоёр тал нь Вьетнамын дайны үеэр ширүүн дайтаж, 1975 онд Зөвлөлт, Хятадын дэмжлэгтэй коммунистууд буюу умардынхан дайнд ялалт байгуулж нэгдсэн нэг Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс болсон байна.

Урт хугацаагаар үргэлжилсэн дайн дууссаны дараа Вьетнам нь нэгдэж чадсан ч улс төрийн хувьд тусгаарлагдсан байв. Засгийн газрынх нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн шийдвэрүүд нь дайны дараах бүтээн байгуулалтыг саатуулж, ялагдсан талд хандах харьцаа нь эвлэрэх биш, дургүйцэлд хүргэж байв. 1986 онд эдийн засаг, улс төрийн шинэчлэл хийж олон улсын интеграцчилалд оролцох замд шилжжээ. 2000 он гэхэд олон улсын харилцаагаа өргөтгөж дэлхийн ихэнх орнуудтай дипломат харилцаа тогтоосон байна. Сүүлийн арван жилийн эдийн засгийн өсөлт нь дэлхийд хамгийн өндөрт тооцогдож байв. Энэхүү хүчин чармайлтынхаа хүрээнд 2007 онд Дэлхийн худалдааны байгууллагад элсэж, 2008 онд НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус гишүүн, АСЕАН-ны гишүүн орон болжээ.

Газар зүй[засварлах | кодоор засварлах]

Физик газар зүйн зураг

Вьетнам 332,210 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Кот-д'Ивуараас арай том буюу дэлхийн 68-р том орон юм.

Байрлал[засварлах | кодоор засварлах]

Хойд өргөргийн 8° — 24° (мэлхийн зам экватор хоёрын дунд), зүүн уртрагийн 102° — 110° дотор Зүүн Өмнөд Ази болон Энэтхэг-Хятадын хойгийн дорнод эргийг даган, умардаас өмнөд хүртлээ 1650 километр урт, хөндлөн 50-600 километр нарийн S маягийн хэлбэртэй оршдог. Баруун талаараа Камбож (1228 км хил), Лаос (2130 км), хойд талаараа Хятад (1281 км) улстай хиллэж зүүн талаараа Бакбогийн булан, Өмнөд Хятадын тэнгис, баруун урд талаараа Тайландын булан гээд Номхон далайн хөвөө хязгаарт тулдаг. Хилийн нийт урт — 4639 км, эргийн урт — 3444 км.

Газар ус[засварлах | кодоор засварлах]

Нутгийн 40% нь өндөр уулс, 42% -г халуун орны ой шугуй эзэлнэ. Вьетнам нь халуун орны, сэрүүн бүсийн зэрэг олон янзын уур амьсгалтай ба ерөнхийд нь 2 улиралтай гэж тооцдог. 5-10 сар хүртэл борооны улирал үргэлжилж, 11-4 сар хүртэл хуурай улирал байдаг. Хойд нутагт дундажаар агаарын температур +27-34 хэм дулаан байдаг бол өмнөдөд жилийн турш +21-28 хэм байна.

Соёл урлаг[засварлах | кодоор засварлах]

Нутгийн ард түмний амьдралаас урган гарсан соёл иргэншил, Хятад, Энэтхэг зэрэг хил залгаа орших орнуудын соёл холилдон ууссан зэрэг нь нийгэм соёлын нэгэн баялаг хэв шинжийг бий болгожээ. Орон нутгийн Чо дуурь, Чуан хо ардын дуу зэрэг нь уламжлалт урлагийн төрөл зүйлүүд бөгөөд Дү хү болон Торгон дээрх зураг, шавар вааран урлал нь алдартай. Вьетнамд жил бүр зохиогддог баяр наадам нь Тед баяр буюу Цагаан сар, Хуан луут бүжиг, Луут завины наадам, бух ноцолдуулах Дү Сүн наадам, Заанчдын уралдааны Тай Гин зэрэг 30 гаруй арга хэмжээ зохиогддог байна.

Аялал жуулчлал[засварлах | кодоор засварлах]

Вьетнам орныг зорих жуулчдын тоо сүүлийн 10 жилд тогтвортой өсч байна. 2006 оны байдлаар олон орны 3.56 сая жуулчдыг хүлээн авсан бөгөөд энэ нь 2005 онтой харьцуулахад 3,7%-р өсжээ. Вьетнамын Засгийн газар эх орныхоо экологийн цэвэр унаган төрх, соёлын өвийг хадгалах зорилгоор 30 Үндэсний хүрээлэн, 4 байгалийн үзэсгэлэнт газрыг ЮНЕСКОдэлхийн өвийн бүртгэлд хамруулжээ.

Гадаад харилцаа[засварлах | кодоор засварлах]

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс 1977 онд НҮБ-ын гишүүн болсон. Олон улсын Засгийн газар хоорондын 63 байгууллагын гишүүн, дэлхийн 175 оронтой дипломат харилцаатай, 200 улс, эдийн засагтай худалдаа, хөрөнгө оруулалтын харилцаатай.

1995 онд АСЕАН, 1998 онд АПЕК-т гишүүнээр элссэн. Гишүүн болсон бусад гол олон улсын байгууллага:

  • НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагууд
  • Сэргээн босголт хөгжлийн олон улсын банк
  • Олон улсын иргэний агаарын байгууллага
  • Олон улсын валютын сан,
  • ЮНЕСКО
  • ДЭМБ
  • Олон улсын далайн байгууллага
  • Дэлхийн оюуны өмчийн холбоо
  • АХБ
  • АНДЭЗНК
  • ЭҮНХ

Вьетнам 1989 оноос Камбожоос цэргээ татан гаргаж эхэлсэн бөгөөд гадаад бодлогоо илүү нээлттэй болгожээ. Вьетнам Улс ЗХУ болон Зүүн Европын орнуудтай баримталж байсан чиг шугамаа хадгалахын сацуу Өрнөд Европ болон Азийн хөгжиж буй орнуудтай өргөн харилцаатай байх зарчмыг баримтлах болсон. 1994 он гэхэд Вьетнамын худалдааны 5 том түнш нь бүгд Азийн орнууд болсон байв. Үүнд: Япон, Сингапур, Хонг Конг, Өмнөд Солонгос, Хятад орж байна.

Вьетнам улс дэлхийн бүх улстай улс төр, нийгмийн тогтолцооны хэлбэрийг үл харгалзан харилцаа, хамтын ажиллагаагаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх, дотоодын хэрэгт үл оролцох, харилцан адил, харилцан ашигтай байх зарчмуудын үндсэн дээр өргөжүүлэн хөгжүүлэх, социалист орнууд болон хөрш орнуудтай эв нэгдэл, найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийг эрмэлзсэн, энхтайван, үндэсний тусгаар тогтнол, ардчилал, нийгмийн дэвшлийн төлөөх дэлхийн ард түмнүүдийн нийтлэг үйлс, хүчин чармайлтыг идэвхтэй дэмжиж, оролцох чиглэлээр энхтайван, найрамдалт харилцааг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулна гэж БНСВУ улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлд тодорхойлсон байна.

Вьетнам болон түүний хөршүүдийн хооронд гардаг газар нутгийн маргаантай асуудал бол Өмнөд Хятадын тэнгис дэх Спратли, Параселийн арлууд юм. Вьетнам, Хятад, Филиппин, Малайз, Тайвань, Индонез, Бруней улсууд тус арлыг бүхэлд нь эсвэл хэсэгчлэн өөрсдийн газар нутгийн хэсэг хэмээн үздэг.

1970-аад оны дунд үеэс вьетнамчууд хуучин ЗХУ-ыг хэт дагах болсон, Камбожид цэргээ оруулсныг Хятад Улс таашаагаагүйн улмаас Вьетнам-Хятадын харилцаа муудаж эхэлсэн. 1978 оны 3 дугаар сараас Хятад Вьетнамд олгож байсан эдийн засгийн тусламжаа бүрэн зогсоосон. 1979 оны 2-р сард тус хоёр улсын хил дээр цэргийн мөргөлдөөн болж байсан.

1991 онд Вьетнам, Хятадын албан ёсны дипломат харилцаа дахин сэргэсэн. Эдүгээ Хятад нь Вьетнамын гадаад худалдааны гуравдахь түнш болсон бөгөөд тэд цаашдын харилцааныхаа цар хүрээг найрсагаар хөрш зэргэлдээ оршиж, урд удаан тогтвортой бүх талаар хамтран ажиллаж, ирээдүйд хүрэх гэж тодорхойлж байна. Хоёр орны удирдагчид, намын дарга нар харилцан айлчлал хийж, XXI зуунд харилцаа, хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотолсон.

1995 оны 7 дугаар сарын 11-нд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Б.Клинтон Вьетнамтай дипломат харилцаа тогтоосноо зарласан. Мөн оны 8 дугаар сард тус хоёр орон ЭСЯ-аа харилцан нээсэн юм. АНУ-ын зүгээс олзлогдогсод, сураггүй бологсодын асуудлаар Вьетнамтай хамтран ажиллаж, энэ ажлын явц амжилтай байсан тул 1994 онд Вьетнамд тавьж байсан худалдааны хоригоо цуцалсан. Өнөөдөр АНУ Вьетнамд оруулж буй хөрөнгө оруулалтынхаа хэмжээгээр эхний 8 орны тоонд орж байна.

2001 оны 9 дүгээр сарын 6-нд байгуулсан Вьетнам-Америкийн Худалдааны хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болсон.

2001 онд ОХУ-ын төрийн тэргүүн буюу ерөнхийлөгч В. Путины анх удаагаа Вьетнамд хийсэн айлчлал нь хоёр орны харилцааг шинэ мянганд хөгжүүлэхэд чиглэсэн, харилцааны шинэ суурь тавьж өгч байгаагаараа онцлог юм гэж БНСВУ-ын ерөнхийлөгч Чан Дык Лыонг Оросын Үндэсний радио, телевиз-д өгсөн ярилцлагадаа тэмдэглэсэн.Вьетнамын улсын нийт төсвийн 27-29%-ийг газрын тос, байгалийн хийн салбар үйлдвэрлэж гаргадаг бөгөөд Вьетнам, ОХУ-ын хамтарсан "Вьетсовпетро" газрын тосны хамтарсан үйлдвэр 80%-ийг нь үйлдвэрлэдэг байна. Тус үйлдвэр 1981/анх ашиглалтанд орсон/-2005 онд нийт 150 сая тонн газрын тос олборложээ.

ОХУ Вьетнамд нийтдээ 1,7 тэр бум ам.долларын хөрөнгө оруулсан. Худалдаaны эргэлт 2005 онд 1,100 тэрбум ам.долларт хүрч, экспортын эргэлт 255 сая ам.долларт хүрчээ.

1990 оны эхэн үеэс Вьетнам-Японы харилцаа эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн байна. Харилцан ойлголцох явдлыг бэхжүүлснээр бүх талын хамтын ажиллагаанд хүрсэн бөгөөд энэ нь хоёр улсын 30 жилийн харилцааны хамгийн гол үр дүн гэж Вьетнамчууд тодорхойлдог. Вьетнам- Японы харилцаа тогтвортой хөгжиж ирсэн бөгөөд ялангуяа, сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй өсөн нэмэгдсэн. Хоёр орны хооронд өндөр, дээд хэмжээний айлчлалууд тогтмолжсон. Тухайлбал, 1993 оноос хойш Японы дөрвөн Ерөнхий сайд Вьетнамд, Вьетнамын хоёр Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, хоёр Ерөнхий сайд Японд айлчилжээ.

Монгол-Вьетнамын харилцаа[засварлах | кодоор засварлах]

Монгол, Вьетнам улс 1954 оны 11-р сарын 17-нд албан ёсоор дипломат харилцаа тогтоосон байна.

Тэмдэглэл[засварлах | кодоор засварлах]

  1. 2014 оны 1 сарын 1-ээс үйлчилж эхэлсэн.[4]

Цахим холбоос[засварлах | кодоор засварлах]

Эшлэл[засварлах | кодоор засварлах]

  1. "Vietnam". The World Factbook (in англи). Central Intelligence Agency. 18 April 2023. Retrieved 27 April 2023.
  2. 2.0 2.1 General Statistics Office of Vietnam 2019.
  3. "2019 Report on International Religious Freedom: Vietnam". U.S. Department of State.
  4. Việt Nam News 2014.
  5. "Thông cáo báo chí về tình hình kinh tế – xã hội quý IV và năm 2022". General Statistics Office of Vietnam.
  6. 6.0 6.1 6.2 6.3 International Monetary Fund.
  7. World Bank 2018c.
  8. "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (in англи). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Retrieved 3 March 2023.