Булган (хот)

Энэ хуудас нь Булган аймгийн хотын тухай өгүүлнэ. Бусад утгыг, «Булган»-с харна уу.

Булган ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ
Сум
Булган сум ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠰᠤᠮᠤ
Өндөр гудамж
Булган Монгол дахь байршил
Солбицол: 48°48′43″N 103°32′01″E
Улс	Монгол
Аймаг	Булган
Сэлэнгэ аймгийн сум	1931 он
Булган аймгийн сум	1938 он
Газар нутаг
• Сум	99.95 км2 (38.59 бээр2)
Өндөр	1,208 м (3,963 фут)
Хүн ам  (2022)
• Сум	▲ 12,817
• Хотын нутаг	11,198
Бүсийн дугаар	+976(0)146

Булган (ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ) нь Булган аймгийн төв юм. Улаанбаатараас 318 км зайтай газарт оршино. 89 км² газар нутагтай бөгөөд д.т.дээш 1208 м өндөрт оршдог. Хүн ам нь 13,034 (2020). Дайчин вангийн хүрээний суурин дээр байгуулагджээ. Засаг захиргааны хувьд Булган аймгийн Булган сум гэх бөгөөд 6 багтай. 1924-1931 онд Булган хан уулын хошуу гэж нэрлэгдэж байгаад 1931 онд улс даяар засаг захиргааны зохион байгуулалтад өөрчлөлт хийгдэхэд Сэлэнгэ аймагт харьяалагдан Булган сум болсон. 1938 онд Булган аймаг байгуулагдахад харьяалал өөрчлөгджээ. Нутаг дэвсгэрийн хойд цэг нь Ачуутын овоо, зүүн цэг нь Мээж уул, урд цэг нь Өндөр хөтөл, Баруун цэг нь Булган хан уул болж нийт 8860 га нутагтай, уулархаг ойт хээрийн бүсэд оршдог ба далайн түвшнээс дээш 1200 метрт өргөгдсөн.

Засаг захиргаа, аж ахуйн нэгж

Булган сумын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нь 31 төлөөлөгчтэй бөгөөд 3 орон тооны ажилтан, 9 тэргүүлэгчтэй. Сумын ЗДТГ нь 48 ажилтан албан хаагчтай, үүнээс улс төрийн албан хаагч 8, төрийн захиргааны албан хаагч 17, төрийн үйлчилгээний албан хаагч 23 байна. Сумын Засаг даргын дэргэд хотын захирагчийн алба, Тохижилт үйлчилгээний анги үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд уг албанд 39 хүн ажиллаж сумын тохижилт, бүтээн байгуулалтын ажлыг хариуцан зохион байгуулдаг.

Сумын хэмжээнд 611 аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас ХХК 405, хоршоо 31, ТӨҮГ 2, салбар 30, төсөвт байгууллага 53, ТББ 18, шашны байгууллага 4, ОНБ 28 үйл ажиллагаа явуулж байна.

Хөдөө аж ахуй

Булган сум нь 69402 толгой малтай. Үүнээс адуу 4517, үхэр 5148, хонь 23298, ямаа 20497 байна. ХАА-н эдэлбэр газар 2174 га үүнээс 123 га талбай нь төмс, хүнсний ногооны талбай байдаг. Булган сум нь жилд дунджаар 850 тн төмс, 300 тн хүнсний ногоо хураан авч жилд дунджаар 5000 гаруй тн байгалийн хадлан бэлтгэж байна.

Боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллага

Суманд 12 жилийн 1-р сургууль, Эрдэнэ дайчин хошой чин ван М.Ханддоржийн нэрэмжит “Эрдмийн өргөө” цогцолбор сургууль, Ц.Готовын нэрэмжит 12 жилийн 3-р сургууль, Спортын мэргэжлийн дунд сургуулиуд үйл ажиллагаа явуулан 3200 гаруй суралцагч, 260 гаруй багш, сурган хүмүүжүүлэгч ажиллаж, суралцаж байна.

Мөн сургуулийн өмнөх боловсрол олгох 6 цэцэрлэгт 930 гаруй хүүхэд, 100 гаруй багш, ажилчид ажиллаж суралцдаг. ЭӨЦСургууль “Улсын шилдэг ТОП менежмент”-тэй сургууль, 4-р цэцэрлэг “Улсын тэргүүний цэцэрлэг”, 2-р цэцэрлэг “Улсын тэргүүний цэцэрлэг”-ээр тус тус шалгарсан амжилтыг үзүүлээд байна.

Аймгийн нэгдсэн эмнэлэг нь 200 ортойгоор 240 гаруй эмч, сувилагч, ажиллагсад сумын иргэдэд эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлдэг бөгөөд үүнээс гадна “Жаргахуй”, “Цоожид”, “Эмийн цэцэглэн” зэрэг өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд иргэдэд эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлж байна.

Дэд бүтэц, харилцаа холбоо

Сумын төв нь 35,1 км асфальтан замтай бөгөөд Эрдэнэт-Булган-Мөрөн чиглэлийн хатуу хучиллттай зам дайран өнгөрдөг, цахилгаан эрчим хүчний төвийн системд холбогдсон, харилцаа холбооны Мобиком, Скайтел, Юнител, Монголын цахилгаан холбоо компаниудын салбарууд үйл ажиллагаа явуулдаг, дэд бүтэц харьцангуй хөгжсөн сум юм. “Булган телевиз”, “Сайхан Монгол” телевиз, “Сайхан аялгуу” 107.5 радио, “Булганы мэдээ” сонин зэрэг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байна.

Аялал жуулчлал, түүхийн дурсгалт газрууд

Булган сумын ойролцоо гадаад болон дотоодын аялагчид , жуулчдын сэтгэлийг татах “Хүн чулууны хөшөө”, Монголд алдартай “Цагаан суварга”, Диваажин сүм, Ардын Хатанбаатар Магсаржавын бунхан, Анхдагч болоод алдартан баатруудын хөшөө, Алдарт дөрвөн Аваргын хөшөө, Цогт хунтайжийн талбай, баруун замын байлдааны Штаб музей зэрэг дурсгалт газрууд байдаг бөгөөд аялал жуулчлалын “Анаг тур”, “Хангай дисковери”, “Булган хаус”, “Булган буудал” зэрэг томоохон газрууд аялагчид болон жуулчдад үйлчилгээ үзүүлж байна.

Статистик

№	Он	2011		2012		2013		2014		2015		2016		2017		2018		2019
1	Хүн амын тоо	12450		12519		12010		12402		11552		12512		12616		12806		12780
2	Хүн амын тоо хүйсээр	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй	Эрэгтэй	Эмэгтэй
		6042	6408	6146	6373	5852	6158	6100	6302	6014	6220	6104	6408	6125	6491	6240	6566	6214	6566
3	Хүн амын тоо хот, хөдөөгөөр	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө
		11702	748	11759	760	11242	768	11552	850	10697	855	11672	840	11784	832	11986	820	11946	834
4	Өрхийн тоо	3356		3338		3434		3518		3518		3567		3635		3678		3707
5	Өрхийн тоо хот, хөдөөгөөр	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө	Хот	Хөдөө
		3028	328	3017	321	3154	280	3265	253	3258	260	3296	271	3360	275	3360	275	3432	275
6	Хүн амын дундаж наслалт	70.51		71.28		71.7		72.3		72.86		73.17		73.3		73.6		73.9
7	Төрөлт	291		306		335		284		304		281		246		273		310
8	Нас баралт	99		101		100		85		89		83		74		108		101
9	Гэрлэлт батлуулсан	63		54		52		52		56		56		73		87		75
10	Гэрлэлт цуцлалт	19		20		23		23		15		19		26		18		30
11	Бүтэн өнчин хүүхэд	13		16		10		8		8		8		8		9		9
12	Хагас өнчин хүүхэд	197		193		98		70		76		115		113		122		124
13	Өрх толгойлсон эх	614		635		666		847		849		707		653		193		195
14	Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний тоо	598		560		410		430		590		580		574		562		559
15	СӨБайгууллага	7		7		7		8		8		6		6		6		6
16	СӨБ-ын багшийн тоо	37		37		38		38		39		36		36		36		36
17	СӨБ-т хамрагсан хүүхдийн тоо	864		876		895		965		980		916		938		990		930
18	ЕБСургуулийн тоо	3		3		3		3		3		3		3		4		4
19	Их эмчийн тоо	60		66		64		67		70		71		74		74		69
20	Орон нутгийн төсвийн орлого /сая төгрөгөөр/	551.1		1645.4		4484.8		7283.3		6341.9		6703.5		7547.7		10290.6		10174.9
21	Орон нутгийн төсвийн зарлага /сая төгрөгөөр/	516.4		816.4		6573.3		7532.5		6392.6		6658.5		7604.2		9415.1		9844.1
22	ААНБ-ын тоо	242		268		268		347		341		379		429		589		611
23	Малчдын тоо	651		560		467		522		494		549		469		421		397
24	Малын тоо	51400		55700		55056		59200		59800		68167		63109		62283		69402