Бүгд Найрамдах Алтай Улс

Бүгд Найрамдах Алтай Улс

Республика Алтай
Бүгд Найрамдах Алтай Улс Республика Алтай
Бүгд найрамдах улс
Бусад албан галиглал
• Алтай	Алтай Республика
• Казах	Алтай Республикасы / Altai Respublikasy
	Далбаа Сүлд
	Дуулал: Бүгд Найрамдах Алтай Улсын төрийн дуулал;
	Солбицол: 50°55′N 86°55′E / 50.917°N 86.917°EСолбицол: 50°55′N 86°55′E / 50.917°N 86.917°E
Улс	Орос
Холбооны тойрог	Сибирийн ХТ
Эдийн засгийн бүс	Баруун Сибирийн ЭЗБ
Нийслэл	Горно-Алтайск
Засаг захиргаа
• Төрөл	Төрийн Хурал—Эл Курултай
• Тэргүүн	Олег Хорохордин
Газар нутаг
• Нийт	92,903 км2 (35,870 бээр2)
Хүн ам (2021 Тооллого)
• Нийт	▲ 210,924
• Байр	81-р байр
• Нягтрал	2.27/км2 (5.9/бээр2)
• Хотын нутаг	31%
• Хөдөө	69%
Цагийн бүс	UTC+6 (MSK+3)
ISO 3166 код	RU-AL
Улсын дугаар	04
Албан ёсны хэл(нүүд)	Алтай хэл; Орос хэл; Казах хэл;
Вэб сайт	www.altai-republic.ru

Бүгд Найрамдах Алтай Улс (Орос: Республика Алтай, алт. Алтай Республика) — Оросын Холбооны Улсын холбооны байгууламж болоод Бүгд Найрамдах Улс. Сибирийн холбооны тойрог болон Баруун Сибирийн эдийн засгийн бүст багтана. Нийслэл - Горно-Алтайск («уулын алтай»).

Баруун умард хэсгээрээ ОХУ-ын Алтайн хязгаар, зүүн умард хэсгээрээ Кемерово муж (Кузбассом), зүүн талаараа ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Хакаси болон ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Тува Улстай хиллэлдэг бөгөөд өмнө хэсгээрээ Монгол болон БНХАУ, баруун урдуураа Казахстантай хиллэлдэг байна.

Алтай улсын нутаг дэвсгэрийн талбай - 92,600 км²^[9], 2010 оны тооллогоор хүн ам - 206,168^[10] байсан бөгөөд Оросын Бүгд Найрамдах Улсуудын дотроос хамгийн цөөн иргэдтэй нь аж. Угсаатны бүтцээр 56.6% нь Оросууд, 34.5% (69,963) нь Алтайчууд юм.^[11] Орос хэлнээс гадна Алтай хэл албан ёсоор хэрэглэгдэнэ.

Түүх

Манай эриний өмнөх үеэс нүүдлийн соёл иргэншил цэцэглэж, Базылык, Катанга зэрэг олон курган (туурь) бий.

Хүн ам

Хүн амын 60％ орчим нь орос, 30％ нь алтай үндэстэн болно. 13-р зуунд Чингис хааны үндэслэсэн Их Монгол Улсын харьяанд оржээ. Оросын судлаач Григорий Потанин “Оросын түүхийн материалууд” бүтээлдээ 18-р зууны эхний оросын газрын зургуудад Уулын Алтайн нутаг дэвсгэрийг “Ойрад Монголын Галданцэрэнгийн нутаг” гэж тодорхойлсон байдаг тухай тэмдэглэсэн байдаг. Энэ бол санамсаргүй хэрэг биш юм. 20 дугаар зууны эхээр Алтайчуудын дунд их яригддаг байсан Ойрад хан буцаж ирэх тухай домгийн баатар нь Галданцэрэн гэдэг бодит хүн билээ. Түүний дүүг Лувсан Шоно гэдэг байсан бөгөөд алтайчуудын аман зохиолд домогт Шуну баатар хэмээн орсон юм. Ойрад-Алтайчуудын том байсан цаг үе нь Ойрадын хаант улстай холбоотой байжээ. Тийм ч учраас үлгэр домог, туулийн ертөнцөд нь энэ бүхэн хадгалагдан үлдсэн байна. 1700-аад оноос оросууд тус бүс нутагт ирж, алтайчууд аажмаар нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин соёл иргэншил рүү шилжсэн байна. 20-р зууны эхэнд Оросын эрхшээлээс ангижрахын төлөө шашны зүтгэлтнүүд тэмцэж, ард түмний дэмжлэгийг хүлээсэн боловч дарагджээ. 1917 оны Октябрийн хувьсгалын үед алтайчууд зохион байгуулалттайгаар 1922 он хүртэл большевикуудтай тэмцэлдсэн аж.

1922 онд одоогийн Алтайн БНУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Улала нийслэлтэй Ойрадын автономит муж байгуулагдсан байдаг. 1932 оны Ойродын автономит муж гэж өөрчлөн нэрлэсэн байна. Ойрадыг Ойрод болгож өөрчилсэн хэрэг. Ганц үсгийн төдий шалихгүй өөрчлөлт. Гэвч энд уугуул ард түмнийг өнгөрсөнөөс нь салгах гэсэн далд санаа явж байлаа. 2012 онд автономит мужийн 90 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр энэхүү ойродын биш ойрадын гэж нэрлэгдэж байсан тухай огт дурссангүй. Бүгд л энэ баримтыг чимээгүйхэн тойрч өнгөрөхийг хичээж байлаа. 1948 онд түүхч Л.Потапов Горно-Алтайн автономит муж болж өөрчлөгдсөн бөгөөд Ойрод-Тура хотыг Горно-Алтайск гэж өөрчлөн нэрлэсэн байна. Хүний анхаарал татах гойд юмгүй газар орны нэр засаг захиргааны нэр томьёо болж хувирсан нь энэ юм. Уг нь бол Ойрад түмний нутаг юм.

1991 онд Бүгд Найрамдах Улсын статусыг олж, Горно-Алтайн Бүгд Найрамдах Улс гэгдэж байгаад мөн оны сүүлчээр ЗХУ задрахад ОХУ-ын бүрэлдэхүүний Бүгд найрамдах улс болжээ.

Аж үйлдвэрийн гол салбарууд

Мал аж ахуй, мод боловсруулах үйлдвэрлэл, барилгын материалын үйлдвэрлэл, алт олборлолт. Мөн тус улсын усан болор өндөр үнэлэгддэг.

Газар зүй

Мөн үзэх: Төв Ази

Алтайн БНУ нь Ази тивийн бараг төвд нь барагцаалвал Сибирийн тайга, Казахстаны тал, Монголын говь гурвын уулзвар нутаг юм. Нутгийн 25% ой модоор хучигдсан байдаг.

Талбай: 92,600 км²
Зах хаяа залгадаг газар орон:
- дотоодод: Кемерово муж (хойд талаараа), Бүгд Найрамдах Хакас Улс (зүүн хойд), Бүгд Найрамдах Тува Улс (зүүн), Алтайн хязгаар (баруун, баруун хойд).
- гадаадтай: зүүн урдуур Монгол Улс (Баян-Өлгий аймаг), урдуур БНХАУ (Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон|ШУӨЗО-ы Алтай тойрог), урд болон баруун урдуур Казахстан (Дорнод муж)
Хамгийн өндөр цэг: Белуха уул (4,506 м)
Хойноос урагш хамгийн уртдаа: 360 км
Зүүнээс баруунш хамгийн уртдаа: 380 км

Гол ус

Алтайн БНУ-ын өмнө биеийн уулсаас эх авдаг 20 мянга гаруй гол горхи умар зүгийг чиглэн урсдаг. Нутгийн томоохон хоёр гол нь Катунь (Орос: Катунь ; алтай. Кадын ; «Хатан»), Бия (алтай. Бий) хоёр юм. Энэ хоёр нийлж Сибирийн хамгийн урт мөрөн Обь үүсдэг. Нутгийн зүүн хойд талд байдаг нутагтаа хамгийн том, гүн Телес нуур (325 м гүн; орос. Телецкое озеро ; алтай. Алтын Кӧл ; «Алтан нуур») нь Бия голын эх юм.

Уул хөвч

Нутгийн дийлэнх хувь Алтайн нуруу буюу уулархаг нутагт хамаарна. 4000 м гаруй өндөр уул нурууд, мөсөн гол, голын хавцал хөндий зонхилно. Газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүст хамаардаг. Нутгийн өмнөд хэсэгт Сибирийн хамгийн өндөр цэг Белуха уул (4,506 м) байрлана. Орос - Монголын хилийн ойролцоо Укокийн тэгш өндөрлөг байна.

Засаг захиргааны хуваарь

Одоо цагт Бүгд Найрамдах Алтай Улсын нутаг дэвсгэр нь 1 хот (Орос: городской округ - «тойрог хот» эсвэл «хотын тойрог»), 10 аймаг (Орос: район ; өмнөд-алтай. аймак) бүгд 11 нэгж болон хуваагдаж байна. Арван аймаг ахин хуваагдаж 92 нэгж болно. Оросоор "сельское поселение" гэж бичдэг энэ зүйл ангийг Монголоор «сум» эсвэл «хөдөө нутаг» гэж орчуулж болох юм.

№	Нэр (10 аймаг, 1 хот)	Байршил	Орос нэр (10 район, 1 город)	Алтай нэр (10 аймак, 1 ...)	Талбай	Хүн амын тоо	Аймгийн төвийн нэр
1	Горно-Алтайск («Уулын Алтай»)	—	Горно-Алтайск	Туулу Алтай	95.5 км²	56,013	—
2	Кош-Агач («Хос мод»)		Кош-Агачский	Кош-Агаш	19,845 км²	19,242	Кош-Агач
3	Майма		Майминский	Майма	1,285 км²	28,787	Майма
4	Онгудай		Онгудайский	Оҥдой	11,744 км²	15,270	Онгудай
5	Турочак		Турочакский	Турачак	11,015 км²	12,637	Турочак
6	Улаган («Улаан»)		Улаганский	Улаган	18,367 км²	12,284	Улаган
7	Усть-Кан («Каны адаг»)		Усть-Канский	Кан-Оозы	6,244 км²	15,128	Усть-Кан
8	Усть-Кокса («Хөх усны адаг»)		Усть-Коксинский	Кöк-Суу	12,958 км²	17,610	Усть-Кокса
9	Шебалин		Шебалинский	Шебалин	3,794 км²	14,841	Шебалино
10	Чемал		Чемальский	Чамал	3,016 км²	10,331	Чемал
11	Чоя		Чойский	Чоя	4,526 км²	8,694	Чоя

Эх сурвалж

↑ Official website of the Altai Republic (Memento 14. Тавдугаар сар 2011 цахим архивт) Архивлагдсан 2011-05-14 at the Wayback Machine
↑ ^2.0 ^2.1 Constitution, Article 8
↑ Official website of the Altai Republic. Biography of Alexander Vasilyevich Berdnikov (Memento 17. Долоодугаар сар 2011 цахим архивт) Архивлагдсан 2011-07-17 at the Wayback Machine
↑ Федеральная служба государственной статистики (Federal State Statistics Service) (2004-05-21). "Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации (Territory, Number of Districts, Inhabited Localities, and Rural Administration by Federal Subjects of the Russian Federation)". Всероссийская перепись населения 2002 года (All-Russia Population Census of 2002) (орос хэлээр). Federal State Statistics Service. Archived from the original on 2011-09-28. Татаж авсан: 2011-11-01.
↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named 2021Census
↑ "Об исчислении времени". Официальный интернет-портал правовой информации (орос хэлээр). Татаж авсан: 19 January 2019.
↑ Official throughout the Russian Federation according to Article 68.1 of the Constitution of Russia.
↑ Constitution, Article 13.
↑ ""Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации". Archived from the original on 2011-09-28. Татаж авсан: 2012-03-29.
↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

Гадаад холбоос

Commons: Бүгд Найрамдах Алтай Улс – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

[1] Official website of the Altai Republic (Memento 14. Тавдугаар сар 2011 цахим архивт) Архивлагдсан 2011-05-14 at the Wayback Machine

[HeadLegis-2] 2.0 ^2.1 Constitution, Article 8

[HeadName-3] Official website of the Altai Republic. Biography of Alexander Vasilyevich Berdnikov (Memento 17. Долоодугаар сар 2011 цахим архивт) Архивлагдсан 2011-07-17 at the Wayback Machine

[Area-4] Федеральная служба государственной статистики (Federal State Statistics Service) (2004-05-21). "Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации (Territory, Number of Districts, Inhabited Localities, and Rural Administration by Federal Subjects of the Russian Federation)". Всероссийская перепись населения 2002 года (All-Russia Population Census of 2002) (орос хэлээр). Federal State Statistics Service. Archived from the original on 2011-09-28. Татаж авсан: 2011-11-01.

[2021Census-5] Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named 2021Census

[6] "Об исчислении времени". Официальный интернет-портал правовой информации (орос хэлээр). Татаж авсан: 19 January 2019.

[Russian-7] Official throughout the Russian Federation according to Article 68.1 of the Constitution of Russia.

[Languages-8] Constitution, Article 13.

[9] ""Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации". Archived from the original on 2011-09-28. Татаж авсан: 2012-03-29.

[10] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[11] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

ү х з Оросын Холбооны Улсын Сибирийн Холбооны тойргийн бүрэлдэхүүн
Муж (5)	Кемерово муж Новосибирск муж Омск муж Томск муж Эрхүү муж
Бүгд Найрамдах Улс (4)	Алтай Буриад Тува Хакас
Хязгаар (3)	Алтай Красноярск Өвөр Байгал
Томоохон хотууд	Новосибирск Омск Красноярск Барнаул Эрхүү Новокузнецк Кемерово Томск Улаан-Үд Чита Братск Ангарск Прокопьевск Бийск Норильск