Тува

Оросын холбооны 83 махбодын нэг, харьяат орон Бүгд Найрамдах Тува Улс Тыва Республика Республика Тыва / Тува Сүлд туг Сүлд тэмдэг Улс орон Орос (ОХУ) Холбооны тойрог Сибирийн ХТ Эдийн засгийн бүс Дорно Сибирийн ЭЗБ Засаг захиргааны нэгж бүгд найрамдах улс Нийслэл Кызыл Нутгийн хуваарь 19 нутаг = 2 хот + 17 хошуу Газар нутаг 168,604 км² (21-р том) Хүн ам (2013) 310,460 хүн (77-р олон) Нягт сийрэг 1.8 хүн/км² (75-р шигүү) Тувагийн ард түмэн Тувагийнхан (2010) Тува ястан (82.0 %) Орос үндэстэн (16.3 %) Албан хэл бичиг Орос, Тува Орон, ЗГ-ын тэргүүн Шолбан Кара-оол Хууль тогтоох газар «Дээди Хуралы» (Дээд хурал) ДХ-ын дарга Кан-оол Даваа Түүхэн он цаг 1921–1944 — БНТАУ 1944-10-11 — ТувӨЗМ 1961-10-10 — ЗСБНАТУ 1991-12-12 — БНТувУ Цагийн бүс Красноярскийн цаг (НЗНЦ+8) Шуудан хаяг 667000–668999 Нутгийн томъёо 17 / 93 / RU-TY Цахим газар gov.tuva.ru  (орос.)

Бүгд Найрамдах Тува Улс (товч. Тува; орос. Республика Тыва болон Тува; тув. Тыва Республика болон Тыва) бол хууль ёсоор Оросын холбооны нэгж (нэгэн бүгд найрамдах улс) болж байгаа Тува (нэгэн Урианхай) ардын төв нутаг юм. Сибирийн холбооны тойрог, Дорнод Сибирийн эдийн засгийн бүст багтдаг. Нийслэл нь Кызыл («Улаан») хот.

Орост 170,500 км² талбайтайгаараа томоохон нутаг, 307,930 тоотойгоороо цөөхөн ард иргэд гэж харьцуулагдана. 2010 оны тооллогоор хүн амын 82.0% (249,299) нь Тувачууд, 16.3% нь Оросууд аж. Орос хэлнээс гадна Тува хэл албан ёсоор хэрэглэгдэнэ.

1911 онд Чин улс мөхөж Ар Монгол тусгаар тогтноход ард нь Хятадаас халхлагдсан Туваг Орос-Зөвлөлт зөөлчлөн мэдэлдээ оруулжээ. Тусгаар байснаа болиод ЗХУ-ын ЗСБНХОУ-ын бүрэлдэхүүнд 1944 онд "Автономит Тува Муж" болон орсон. 1961 онд "Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Тува Улс" гэж өөрчлөн байгуулагдаж байв. ЗХУ-ын бутралаар Оросын Холбооны Улс тусгаар тогтноход байр суурь дээшилж 1992 онд одоогийн зэрэг, нэрээ олжээ.

Түүх

Манж нар 1750-иад онд дөрвөдүүдийг Увс аймгийн Улаангомд суулган тувачуудыг одоогийн Тува улсын нутагт нүүлгэжээ. Тувачууд хуучин сууж байсан нутгаа тувагийн нутаг гэж үзсэн хэвээр байгаа тул энэ нь одоогийн Тува, Монголын хилийн зөрчлийн шалтаг болсон байна. Тува, Монголын хил дээр Орос улс өөрийн цэргээ олон тоогоор байлгадаггүй тул голчлон Монголын цэрэг хилийн шугамийг хянадаг байна. 1911 онд Монгол Манжаас салснаар Тува 1912 он гэхэд Манжийн нөлөөнөөс бүрэн гарчээ. Энэ үед Тувагийн ноёд Монгол эсвэл Орост нэгдэх, тусгаар тогтнох зэрэг өөр өөр санал гаргасан байна. Монгол Туваг өөрийн улсын бүрэлдэхүүн гэж үзэж байсан ч шууд нэгтгэх боломж гарсангүй. Хаант Орос улс туваг уулаасаа түрэг хүмүүс хэмээн Монголын нэгтгэх оролдлогод саад хийж байв. 1944 онд Тувагийн удирдагч Салчак Тока Тувагийн парламентийг нууцаар хуралдуулж ЗХУ-н бүрэлдэхүүнд Туваг оруулах шийдвэр гаргажээ. Энэ хуралдаан ямар нөхцөлд явагдсан нь одоо болтол тодорхойгүй байдаг. Х.Чойбалсан Тува Оростой нэгдсэнийг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Монголын тал Саяны нурууг эртнээс монголчуудын нутаглаж байсан нутаг, туваг монгол үндэстний нэг хэсэг гэж үзэж байв. Тувачууд нь хэлний хувьд монгол, түрэг холимог харин соёлын хувьд үндсэндээ монгол соёлтой ард түмэн юм. Зөвлөлтийн зарим эрдэмтэд буриад, халимагуудыг монгол биш гэж нотлохыг оролдож байсан бөгөөд тува хэл монгол, түрэг хэлний аль алинийх нь нөлөөнд бүрэлдсэн тул шинэ дүрэм зохиож тува хэлнээс монгол үгийг шахан гаргах, тувачуудыг монгол үндэстнээс холтгох үйл явц харьцангуй хялбар явагдсан байна. Энэ үйл ажиллагаа 1944 оноос хойш эрчимтэй өрнөжээ. 1980-аад оны сүүл, 1990-ээд оноос Тувад Оросоос салан тусгаарлах үзэл хүчтэй болсон байна.

Газарзүйн тойм

Кызыл дахь "Азийн төв" хөшөө

168.6 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар (Монголынхтой жишвэл Өмнөговь аймгаас жаахан том) эзлэн оршдог Тува орныг Орос дотор багтдагийнх нь хувьд Зүүн Сибирийн өмнөд үзүүрт байна гэж ойлгож болно. Мөн газарзүйн байршлаар Ази тивийн төвд шахуу байх бөгөөд үүнийг таниулж Кызыл хотод "Азийн төв" (орос. Центр Азии; тув. Азияның төвү) гэх хөшөө босгожээ. Тува нутгийн 80% нь ой тайгат уулархаг газар, үлдэх хувь нь уулсын завсрын хээр, голуудын хөндий байдаг. Нутгийн баруун хэсэгт Алтайн нурууны 3000 метрээс өндөр Мөнгөнтайга (орос. Монгун-Тайга; тув. Мөңгүн-Тайга; 3976 м), Ак-Оюк (3608 м), Мөнгөлөг (орос. Монгулек; 3485 м), Кызыл-Тайга («Улаантайга»; 3121 м) гэх мэт өндөр оргилтой бол зүүн болон хойд талаар нь д.т.д. 2000-3000 метр Соён уулс (орос. Саяны) сунайдаг.

Тува усны арвин нөөцтэй. Бараг бүх гол нь Енисей мөрний дээд савд багтдаг. Урд талаарх Тагна уулын өврийн гол горхи Увс нуурын гадагш урсгалгүй ай савд хамаарна. Тува хэлний хем гэдэг үг «гол» (магадгүй «мөрөн») гэсэн утгатай. Бий-Хем («Бие гол» гэсэн утга байж магадгүй; орос. Большой Енисей), Каа-Хем (магадгүй «Хаа гол») хоёр нийлж яг Енисей мөрнийг (тув. Улуг-Хем, «Үлэг гол») үүсгэдэг. Том нуургүй. Харин Уш-Бельдир («Гурвын бэлчир») рашаан (тув. аржаан), рашаан сувиллын газар нь зартай.

• Зах хаяа залгах газар орон:
  • Оросын дотор: Бүгд Найрамдах Хакас Улс (баруун/хойд), Красноярскийн хязгаар (хойд), Эрхүү муж (хойд/зүүн), Бүгд Найрамдах Буриад Улс (зүүн), Алтайн Бүгд Найрамдах Улс (баруун/урд)
  • Оросоос гадна: Монгол улс (өмнө талаараа 1,305 км урт)
• Умраас өмнөш хамгийн уртдаа: 450 км
• Дорноос өрнөш хамгийн уртдаа: 700 км

Засаг захиргааны хуваарь

Үндсэн арван есөн нутаг (хүснэгтийн дугаараар)

Одоогоор БНТувУ 17 хошуу (кожуун, район), хошуунаас гадуур 2 хот (хоорай, город)-той.

Хошууд дотроо 116 сум (сумон), сумд нь цааш арвадад (арбан) хуваагддаг.

№	Нутаг (хошуу, хот)	Орос нэр (район, город)	Тува нэр (кожуун, хоорай)	Талбай (км²)	Хүн ам (2010)
I	Кызыл хот	Кызыл	Кызыл	200 км²	109,986
II	Ак-Довурак хот	Ак-Довурак	Ак-Довурак	49 км²	14,458
1	Баянтайга хошуу	Бай-Тайгинский	Бай-Тайга	7,923 км²	12,453
2	Баруунхэмчиг хошуу	Барун-Хемчикский	Барыын-Хемчик	1,050 км²	100,600
3	Зүүнхэмчиг хошуу	Дзун-Хемчикский	Чөөн-Хемчик	6,485 км²	21,170
4	Хаахэм хошуу	Каа-Хемский	Каа-Хем	25,726 км²	12,734
5	Кызыл хошуу	Кызылский	Кызыл	8,527 км²	24,991
6	Мөнгөнтайга хошуу	Монгун-Тайгинский	Мөңгүн-Тайга	4,414 км²	6,299
7	Өвөр хошуу	Овюрский	Өвүр	4,523 км²	8,018
8	Биехэм хошуу	Пий-Хемский	Бий-Хем	8,194 км²	11,099
9	Сүтхөл хошуу	Сут-Хольский	Сүт-Хөл	6,691 км²	8,689
10	Тагны хошуу	Тандинский	Таңды	5,092 км²	13,994
11	Тэрхөл хошуу	Тере-Хольский	Тере-Хөл	10,050 км²	1,873
12	Тэсхэм хошуу	Тес-Хемский	Тес-Хем	6,691 км²	9,596
13	Тож хошуу	Тоджинский	Тожу	44,757 км²	6,170
14	Үлэгхэм хошуу	Улуг-Хемский	Улуг-Хем	5,335 км²	19,507
15	Чаахөл хошуу	Чаа-Хольский кожуун	Чаа-Хөл	2,903 км²	6,577
16	Чэдхөл хошуу	Чеди-Хольский	Чеди-Хөл	3,706 км²	8,171
17	Эрзин хошуу	Эрзинский	Эрзин	11,081 км²	8,637

Хүн амын тойм

Нутгийн хүүхдүүд

Яс үндэс	1959 оны тооллого		1970 оны тооллого		1979 оны тооллого		1989 оны тооллого		2002 оны тооллого		2010 оны тооллого1
	Тоо	%	Тоо	%	Тоо	%	Тоо	%	Тоо	%	Тоо	%
Тува ястан	97,996	57.0%	135,306	58.6%	161,888	60.5%	198,448	64.3%	235,313	77.0%	249,299	82.0%
Орос үндэстэн	68,924	40.1%	88,385	38.3%	96,793	36.2%	98,831	32.0%	61,442	20.1%	49,434	16.3%
Хакас ястан	1,726	1.0%	2,120	0.9%	2,193	0.8%	2,258	0.7%	1,219	0.4%	9,197	3.0%
Бусад	3,282	1.9%	5,053	2.2%	6,725	2.5%	9,020	2.9%		2.5%
Бүгд	171,928	100%	230,864	100%	267,599	100%	308,557	100%	305,510	100%	307,930	100%
1 2010 оны тооллогонд 4,073 хүн өөрийн яс үндсээ тодорхой мэдүүлээгүй байна. Тиймээс эзлэх хувийг гаргахад тэднийг хасч тооцов.

2010 оны тооллогын дүнгээр Тува орон (БНТувУ)-д 307,930 хүн харьяалагджээ. Үүнээс тувачууд (Тагны урианхай, соён) 82.0%-ийг, оросууд 16.3%-ийг эзэлж байна. Тува бол түрэг төрлийн хэлтэй, буддын шүтлэгтэй, монгол ахуй соёлтой ард түмэн юм. Хожуу Оросын бүрэлдэхүүнд орсон үндсэндээ хөдөө газар, 1991 оноос хойш оросууд гадагш нүүсээр бүүр ч цөөрсөн болохоор энд тува ахуй соёл нь хүчтэй байгаа.

Гадаад холбоос

• Mongolic elements in Tuvan by Bayarma Khabtagaeva