Юмжаагийн Цэдэнбал (1916 оны 9 сарын 17 - 1991 оны 4 сарын 21) нь 1940 оноос 1984 он хүртэл БНМАУ-ыг удирдаж байв. Тэрээр амьдралынхаа туршид БНМАУ-ын төрийн тэргүүн, Ерөнхий сайд, Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Улс төрийн товчооны гишүүнээр ажиллаж байв. БНМАУ-ын маршал, БНМАУ-ын баатар, хөдөлмөрийн баатар цолоор шагнагдаж байсан.

Намтар

Юмжаагийн Цэдэнбал
ᠶᠠᠭᠤᠮᠠᠵᠢᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠴᠡᠳᠡᠨᠪᠠᠯ
Юмжаагийн Цэдэнбал; ᠶᠠᠭᠤᠮᠠᠵᠢᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠴᠡᠳᠡᠨᠪᠠᠯ
Монгол Улсын Ерөнхий сайд
	Албан тушаал хашсан; 1952 оны 1 дүгээр сарын 26 – 1974 оны 6 дугаар сарын 11
Өмнөх	Хорлоогийн Чойбалсан
Дараах	Жамбын Батмөнх
Монгол МАХН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
	Албан тушаал хашсан; 1940–1954
Дараах	Дашийн Дамба
Монгол МАХН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
	Албан тушаал хашсан; 1958–2007
Өмнөх	Дашийн Дамба
Дараах	Жамбын Батмөнх
Монгол Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга
	Албан тушаал хашсан; 1974 оны 6 дугаар сарын 11 – 1984 оны 8 дугаар сарын 23
Өмнөх	Сономын Лувсан
Дараах	Нямын Жагварал
Хувийн мэдээлэл
Төрсөн	90px; 1916 оны 9 сарын 17; Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс Үнэн Зоригт Хан аймаг Зоригт ханы хошуу
Нас барсан	1991 оны 4 сарын 21; ЗХУ Москва хот
Resting place	90px; rank
Улс төрийн нам	МАХН
Эхнэр, Нөхөр	Анастасия Филатова Цеденбал
Хүүхэд	том хүү Владислав, хүү Зориг
Эцэг, эх	90px; rank;
Алма матер	Сибирийн Санхүү, Эдийн засгийн дээд сургууль,; Улаан-Үд хотын Санхүү, эдийн засгийн сургууль
Мэргэжил	Улс төрч,нам, төр, цэргийн зүтгэлтэн
Шагнал	; ; ;
Цэргийн алба
Харьяалал	Монгол
Салбар	Монголын Ардын арми
Алба хаасан жил	1936-1984
Цол	Маршал

Юмжаагийн Цэдэнбал нь Үнэн Зоригт Хан аймгийн Зоригт Хан хошуунд (өнөөгийн Увс аймгийн Давст сум) Дөрвөд гэр бүлд 1916 онд төржээ. Цэдэнбал нь 11 хүүхэдтэй айлд тав дахь нь болж төрсөн байна. 1925 онд Ховд хотын бага сургуульд элсэж 1929 онд төгссөн. Мөн онд Цэдэнбалын боловсролыг үргэлжлүүлэхээр ЗХУ-ын Эрхүү хот руу явуулжээ. 1929 оноос 9 жилийн турш тэрээр Улаан-Үд, Эрхүүд суралцаж 1938 онд Сибирийн Санхүү, Эдийн засгийн институтыг онц дүнтэй төгсөж санхүү эдийн засагчийн мэргэжил эзэмшжээ. Оросууд "Володя" гэж орос нэрээр дууддаг байжээ.

Улс төрийн амьдрал

1938 онд сургуулиа төгсөөд Улаанбаатар хотод ирж Санхүүгийн техникумд хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 1939 оны 3-р сараас Сангийн яамны дэд сайд, 7-р сараас 1940 оны 4-р сар хүртэл Сангийн яамны сайдаар ажиллах хугацаандаа Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн банкны ерөнхий хорооны даргын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байжээ. 1940 оны МАХН-ын Х Их хурлаар МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга буюу намын даргаар сонгогдож 1984 оны 8-р сар хүртэл 44 жил тасралтгүй ажиллажээ. Энэ 44 жилийн хугацаанд Улс төрийн товчооны гишүүн байв.

1945-1952 онд БНМАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Улсын төлөвлөгөөний хорооны дарга, 1952-1974 онд БНМАУ-ын Ерөнхий сайд, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга, 1974-1984 онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга буюу БНМАУ-ын төрийн тэргүүнээр ажилласан юм.

Ю. Цэдэнбалын БНМАУ-д байгуулсан гавьяа

Түүнийг улс төрийн амьдралд орж эхлэх үед Монгол Улс Азийн буурай хоцрогдсон орны нэг байсан. Зөвлөлтийн заавраар социалист нийгэм байгуулах хөгжлийн зам дээр дөнгөж гарч ирж байсан орон байжээ. Ю.Цэдэнбал Монгол орныг аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлж, хүн амаа шинэ бичиг үсэгт хамруулж, эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх, ухаан, соёлын салбарыг хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч байсан. Зөвлөлт Холбоот Улсын болон социалист орнуудын Их дээд, тусгай дунд сургуулиудад монголын олон мянган оюутан залуус сурч дээд боловсролтой болж байв. Үйлдвэрийн Дархан, Эрдэнэт хотууд шинээр байгуулагдаж байв.

Ю.Цэдэнбал БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах, 1961 онд НҮБ-ын бүрэн эрхэт гишүүн болгоход анхаарч чухал хувь нэмэр оруулсан. Түүнийг төрийн эрх барьж байх хугацаанд БНМАУ дэлхийн 130 гаруй улстай дипломат харилцаатай, 60 гаруй улстай соёлын харилцаатай болсон. Ю.Цэдэнбал ЗХУ болон бусад социалист лагерийн орнуудын дэмжлэгтэйгээр БНМАУ-ын нийгэм эдийн засаг, соёлыг 1960-1980 онуудад эрчимтэй урагшлуулан хөгжүүлсэн гавьяатай.

БНМАУ болон Зөвлөлт Холбоот Улсын харилцаа

Ю. Цэдэнбал Никита Хрущевыг залгамжлаад 1964 онд Леонид Ильич Брежневийг нэгдүгээр дарга болонгуут Зөвлөлтийн зээл тусламжийг Монгол руу илүү татаж чадсан.

1966 онд анх удаа Зөвлөлт холбоот улсын удирдагч Л.И.Брежнев манайд айлчлав. Энэ үед ЗХУ Монгол улс хоёрын хооронд 30 жилийн өмнө маршал Х.Чойбалсангийн үед байгуулсан гэрээний баримт бичгүүдийн хугацаа дуусч байв. Брежнев Цэдэнбал хоёр Хятадын зүгээс заналхийлсэн нөхцөл байдал бий болсон тохиолдолд хоёр тал хамтран тус хоёр орны аюулгүй байдал тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хангах зорилгоор бүхий л шаардлагатай түүний дотор цэргийн арга хэмжээ авах болно гэсэн баримт бичигт гарын үсэг зурсанд Брежневийн айлчлалын гол ач холбогдол нь байсан юм.

Брежневтэй байгуулсан гэрээгээр урьд БНХАУ-ын хилийн дагуу 100 гаруй мянган хүнтэй Зөвлөлтийн цэргийн ангийг байрлуулах асуудал тэр үед яригдсан байдаг. Хятадын байдал юунд ч хүрч болзошгүй аюултай байдалд хүрсэн тул Цэдэнбал ийнхүү Брежневээс Монголд байгаа цэргийнхээ тоог нэмэгдүүлэхийг гуйхаас өөр аргагүй байдалд хүрч байжээ. 1979 онд Хятадууд Вьетнам руу дайрч байх тэр үед орос цэргүүд манай урьд хилийн ойролцоо байрлаж, Монголчууд бидний аюулгүй байдлын баталгаа болж байсныг илэн далангүй ухуулж таниулж болохгүй улсын нууц байсан байна.

Цэдэнбалын санаачилгаар баригдсан томоохон бүтээн байгуулалтууд

Түүнийг улсаа удирдаж байх үед Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан, Чойбалсан, Багануурт үйлдвэржилт явагдаж, орон сууцны хорооллууд босч, Монгол орны нарийвчилсан газрын зургууд хийгдэж, нүүрс, барилгын материал, жонш, газрын ховор элемент, өнгөт металлын шинэ орд газрууд нээгдэж байжээ.

Түүний алдаа дутагдал

Тэрээр БНМАУ-д маш олон бүтээн байгуулалтыг хийсэн хэдий ч аливаа улстөрчийн адилаар түүнийг алдаа дутагдал, завхрал тойроогүй:

Түүний хамгийн том алдаа нь Зөвлөлтийг шүтсэн үзлийнхээ улмаас улс орныхоо тусгаар тогтнолоос татгалзаж ЗХУ-д нэгтгэх сонирхолтой байсан явдал. Тэр ч бүү хэл энэ талаар 2 ч удаа санаачлага гаргаж байсан боловч тухайн үеийн олон улсын харилцааны нөхцөл байдал, ЗХУ-ын Хятадаас тусгаар буфер буюу жийргэвч улс байлгах гэсэн геополитикийн сонирхол зэрэг шалтгааны улмаас бүтээгүй юм.
Улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд шүүмжлэлтэй хандсан, алдаа дутагдлыг нь харж хэлж сануулсан улс төрч, урлаг соёлын зүтгэлтэн, эх оронч сэхээтнүүдийг хавчин гадуурхах ажлыг системтэйгээр явуулж байв. Чухам түүний санаачлага нөлөөгөөр МАХН-ын Төв Хорооноос өөрийн гол өрсөлдөгч болох Дашийн Дамба (1959), Дарамын Төмөр-Очир (1962), Лувсанцэрэнгийн Цэнд (1963) болон «намын эсэргүүн» Цогт-Очирын Лоохууз, Хоролсүрэнгийн Нямбуу болон Бандийн Сурмаажав (1964) нарыг зайлуусан юм.
Социализмын жилүүдэд Монголын байгалийн баялаг, алт зэс, уран, молибден, мал сүрэг ямар ч татваргүй, бараг үнэгүй зөвлөлт рүү /орос/ гарч байв. Монголын эдийн засаг сул дорой байлаа. Ард түмний амьдралын түвшингийн хувьд нэг хүнд ногдох ДНБ дөнгөж 350 доллар байсан нь африкийн ядуу орнуудын түвшинд байлаа.
ЗХУ-ыг хэт шүтсэн, үг дуугүй дагалдагч байсны хувьд эдийн засгийн тэнцвэргүй харилцааг засаж залруулах хүчин чармайлт гаргаагүй улмаас коммунист дэглэм нуран унаж, ЗХУ задрахад Их Өр хэмээх 11 тэрбум ам.долларын өрийг улс орондоо үлдээсэн.
Түүнчлэн Цэдэнбал нь Зөвлөлтийн заавраар ард түмний мал сүргийг хүчээр нийгэмчилж, үндэсний соёл шашныг хориглох, хэт зөвлөлтчлөх зэрэг бодлого баримталж байлаа.

Амьдралын сүүлийн жилүүд

1984 оны 8 сард хөгшрөлт, оюуны доройтол гэх зэрэг шалтагаар Цэдэнбалыг тэтгэвэрт нь гаргаж, МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар Жамбын Батмөнх сонгогдсон. Ю.Цэдэнбалыг Зөвлөлтийн Улсыг Аюулаас Хамгаалах Хороо /КГБ/ монголын удирдагчаар томилж байсан бол түүнийг албан тушаалаас нь зайлуулах ажиллагааг мөн л зөвлөлтийн КГБ зохион байгуулсан хэмээн зарим судлаачид үздэг. Ю.Цэдэнбал нас барах хүртлээ Москвад бараг гэрийн хорионд амьдарч байсан. Ю.Цэдэнбал Монголдоо очих талаар ЗХУКН-ын Төв Хороо, Москва дахь Монголын Элчин сайдын яаманд удаа дараа хүсэлт гаргаж байсан боловч түүний хүсэлтийг хүлээж аваагүй юм. Ю.Цэдэнбал 1991 онд Москвад нас барахад шарилыг нь Улаанбаатарт авчирч, Алтан өлгийд оршуулжээ. Цэдэнбалын оршуулах ажиллагаанд түүний гэргий А.Филатова Москвагаас Улаанбаатарт ирэн оролцож байжээ. Ю.Цэдэнбалыг нас барсных нь дараа Улаанбаатар хотод Улсын Драмын Эрдмийн Театрын өмнөх талбайг Ю.Цэдэнбалын нэрэмжит болгож, хөшөөг нь босгожээ. Мөн Улаанбаатар хотын Эрэл дунд сургуулийн өмнөх талбай, Увс аймгийн Улаангом хотын төв талбай, төрсөн сум болох Давст суманд тус тус хөшөөг нь босгожээ.

2016 оны 9-р сарын 21-ний Засгийн газрын хуралдааны шийдвэрээр Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийг түүний нэрэмжит болгожээ. ^[1]

Гэр бүл

Эхнэр — Анастасия Ивановна Филатова, (1920—2001), БНМАУ-ын Хүүхдийн төлөө фондын дарга.
- Хүү — ? ( 1948 оны 03 дугаар сарын 11—13), төрөөд 3 хоногийн дараа нас барсан.
- Хүү — Владислав (1949—1999), ЭЗХТЗ-ийн Монголын талын орлогч даргаар ажиллаж байсан. Социалист систем бутарч, ЭЗХТЗ татан буугдсаны дараа ажилгүй болсон. Гэртээ ээжийн хамт түүнийг нас бартал амьдарсан. 1999 онд автомашины ослоор нас барсан.
- Хүү — Цэдэнбалын Зориг (1957 онд төрсөн) М.В.Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их сургуулийн биологийн факультетийг төгсгөсөн. Хиагтад төрсөн буриад Дарьмаатай гэр бүл болсон.
  - Ач охин — Анастасия (1985 онд төрсөн) М. В. Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их сургуулийн дэргэдэх Ази, африкийн сургуулийг төгссөн.
  - Дүү Юмжаагийн Аюуш
  - Дүү Юмжаагийн Жавзан

Цол, шагнал

БНМАУ-ын шагналууд

Гадны улс орнуудаас авсан шагналууд

Лениний одон - Зөвлөлт Холбоот Улс, 3 удаа (1944, 1976.09.16, 1981.09.16)
Октябрийн хувьсгалын одон - ЗХУ
Кутузовын одон 1-р зэрэг - ЗХУ (1945.09.08)
Георгий Димитровын одон - Бүгд Найрамдах Болгар Ард Улс (1945.09.08)
Дахин төрөлт одон - Бүгд Найрамдах Польш Ард Улс
Иx-Од одон - Югослав
Цагаан Арслан одонгийн шагналтан (Их загалмай) - Бүгд Найрамдах Чех Улс
Карл Марксын одон - Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улс
Ард түмний найрамдлын од - БНАГУ
Хосе Мартин одон - Куба улс
Фредрик Жолю Кьюрын Алтан медаль

Мөн үзэх

Монголын удирдагч Ю.Цэдэнбалыг зайлуулах ажиллагаа

Цахим холбоос

Commons: Юмжаагийн Цэдэнбал – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

Эшлэл

↑ sonin.mn: “Эрдэнэт” үйлдвэрийг Ю.Цэдэнбалаар овоглоно (Memento 22. Есдүгээр сар 2016 цахим архивт), нийтэлсэн: 2016-09-21, хандсан 2016-09-21

Өмнөх Хорлоогийн Чойбалсан	Монгол Улсын Ерөнхий Сайд 1952-1974	Дараах Жамбын Батмөнх
Өмнөх Сономын Лувсан	Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга 1974-1984	Дараах Нямын Жагварал

[1] sonin.mn: “Эрдэнэт” үйлдвэрийг Ю.Цэдэнбалаар овоглоно (Memento 22. Есдүгээр сар 2016 цахим архивт), нийтэлсэн: 2016-09-21, хандсан 2016-09-21

[1]

ү х з Монгол Улсын Төрийн Тэргүүн (Жагсаалт)
Богд Хаант Монгол Улс (1911–1924)	Богд хаан Цэрэндорж
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (1924–1992)	Жадамбаа Гэндэн Дамдинсүрэн Чойбалсан Лааган Амар Догсом сул, 1939–40 Бумцэнд Янжмаа Самбуу Дүгэрсүрэн Лувсан Цэдэнбал Жагварал Батмөнх Очирбат
Монгол (1992 оноос ерөнхийлөгч)	Очирбат Багабанди Энхбаяр Элбэгдорж Баттулга Хүрэлсүх
Налуугаар үүрэг гүйцэтгэгчийг заана

ү х з Монгол Улсын Ерөнхий Сайд (Жагсаалт)
Богд Хаант Монгол Улс (1911–1924)	Намнансүрэн Бадамдорж Дамдинбазар С. Цэрэндорж Бодоо Дамдинбазар Б. Цэрэндорж
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (1924–1992)	Б. Цэрэндорж Амар Жигжиджав Гэндэн Амар Чойбалсан Цэдэнбал Батмөнх Содном Гунгаадорж Бямбасүрэн
Монгол Улс (1992 оноос)	Жасрай Энхсайхан Элбэгдорж Наранцацралт Туяа Амаржаргал Энхбаяр Элбэгдорж Энхболд Баяр Батболд Алтанхуяг Тэрбишдагва Сайханбилэг Эрдэнэбат Хүрэлсүх Оюун-Эрдэнэ
Налуу нь албан ёсоор ерөнхий сайд болоогүй, түр хугацаанд үүрэг гүйцэтгэсэн

ү х з Монголын Сангийн сайд
Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс (1911–1924)	Гадинбалын Чагдаржав (1911—1915) Лувсанбалдан (1915—1919) Гомбожавын Лувсанцэвээн (1920—1921) Дамбын Чагдаржав (1921.03.13—1921.04.17) Дарьзавын Лосол (1921.04.17—1921.07.10) Солийн Данзан (1921.07.10—1923) Бунибазарын Дорж (1923—1924)
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (1924–1992)	Өлзийтийн Бадрах (1924—1925) Жигмэдийн Алтангэрэл (1925—1926) Санжийн Довчин (1926—1939) Юмжаагийн Цэдэнбал (1939—1940) Сономын Лувсан (1940—1941) Цэрэнжавын Бямбаа (1941—1946) Дэмчигийн Моломжамц (1948—1957) Бамдарийн Дүгэрсүрэн (1957—1963) Думаагийн Содном (1963—1969) Цэндийн Молом (1969—1979) Эрдэнийн Бямбажав (1979—1984) Дэмчигжавын Моломжамц (1984—1990) Аюурзанын Базархүү (1990—1992)
Монгол (1992–одоо үе)	Далрайн Даваасамбуу (1992—1995) Пунцагийн Цагаан (1996—1998) Бат-Эрдэнийн Батбаяр (1998—1999) Янсанжавын Очирсүх (1999—2000) Чүлтэмийн Улаан (2000—2004) Норовын Алтанхуяг (2004—2006) Надмидын Баяртсайхан (2006—2007) Чүлтэмийн Улаан (2007—2008) Сангажавын Баярцогт (2008—2012) Чүлтэмийн Улаан (2012—2014) Жаргалтулгын Эрдэнэбат (2014—2015) Баярбаатарын Болор (2015—2016) Баттогтохын Чойжилсүрэн (2016—2017) Чимэдийн Хүрэлбаатар (2017—2021) Болдын Жавхлан (2021—)

ү х з Монгол Ардын Намын дарга
1921–1990	Солийн Данзан Догсомын Бодоо Цэрэн-Очирын Дамбадорж Ажвагийн Данзан Өлзийтийн Бадрах Бат-Очирын Элдэв-Очир Пэлжидийн Гэндэн Золбингийн Шижээ Жамбын Лхүмбэ Доржжавын Лувсаншарав Хас-Очирын Лувсандорж Банзаржавын Баасанжав Дашийн Дамба Юмжаагийн Цэдэнбал Жамбын Батмөнх
1990–одоо үе	Гомбожавын Очирбат Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон Намбарын Энхбаяр Нацагийн Багабанди Миеэгомбын Энхболд Санжаагийн Баяр Сүхбаатарын Батболд Өлзийсайханы Энхтүвшин Миеэгомбын Энхболд Ухнаагийн Хүрэлсүх Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ
Налуугаар үүрэг гүйцэтгэсэн албан тушаалтныг илтгэнэ