Йемен

Бүгд Найрамдах Йемен Улс
الجمهورية اليمنية (Араб)
*al-Jumhūriyya l-Yamaniyya*
Бүгд Найрамдах Йемен Улс الجمهورية اليمنية (Араб); al-Jumhūriyya l-Yamaniyya
	Төрийн далбаа Сүлд
	Уриа: ٱللَّهُ، ثُمَّ ٱلْوَطَنُ، ٱلثَوْرَةُ، ٱلْوَحْدَةُ; Аллах, тхумма аль-Ватан, атх-Тхаврах, аль-Вахдах; "Бурхан дараа нь Эх орон, Хувьсгал, Эв нэгдэл"
	Төрийн дуулал: الجمهورية المتحدة; аль-Жумхурия аль-Муттахидах; "Нэгдсэн Бүгд Найрамдах Улс"
Төлөв	Йемений иргэний дайн; НҮБ-ын хүлээн зөвшөөрсөн Ерөнхийлөгчийн удирдлах зөвлөл
Нийслэл ба томоохон хот	Санаа; Солбицол: 15°20′54″N 44°12′23″E / 15.34833°N 44.20639°E
Цөллөгт байгаа нийслэл	Аден
Албан ёсны хэл	Араб хэл
Угсаатны бүлгүүд	79.5% Арабчууд; 13% Афро-Арабчууд; 3.8% Сомаличууд‎; 3.7% Бусад;
Шашин	~99.3% Ислам (албан ёсны) ~0.7% Хиндүизм ~0.01% бусад (Христийн болон бусад шашныг багтааж)
Ард түмний нэршил	Йеменчүүд
Төр засаг	Нэгдмэл түр бүгд найрамдах улс
• Ерөнхийлөгч	Рашад аль-Алими (маргаантай)
• Ерөнхий Сайд	Маин Абдулмалик Саид (маргаантай)
Хууль тогтоох байгууллага	Парламент
• Дээд танхим	Шурагийн Зөвлөл
• Доод танхим	Төлөөлөгчдийн танхим
Түүх
• Йемений хаант улс байгуулагдавa	10 сарын 30, 1918 он
• Арабын Бүгд Найрамдах Йемен Улс	9 сарын 26, 1962 он
• Өмнөд Йемений тусгаар тогтнолb	11 сарын 30, 1967 он
• Нэгдэл	5 сарын 22, 1990 он
• Одоогийн үндсэн хууль	5 сарын 16, 1991 он
Газар нутаг
• Нийт	555,000 км2 (49)
• Усны эзлэх талбай (%)	бага
Хүн ам
• 2023 тооцоо	34,277,612 (48)
• Нягтаршил	44.7/км2 (160)
ДНБ (ХАЧП)	2022 тооцоо
• Нийт	▼ $65.603 тэрбум (111)
• Нэг хүнд ноогдох	$2,078 (213)
ДНБ (нэрлэсэн)	2022 тооцоо
• Нийт	▼ $28.134 тэрбум (111)
• Нэг хүнд ноогдох	$891 (195)
ОТББИ (2014)	36.7; дундаж
ХХИ (2021)	▼ 0.455; бага · 183
Мөнгөний нэгж	Йемен риал (YER)
Цагийн бүс	UTC+3 (АСЦ)
Жолооны тал	баруун
Утасны томьёо	+967
ISO 3166 код	YE
Домэйн нэр	.ye, اليمن.
	Османы эзэнт гүрнээс.; Их Британиас.;

Йемен (арабаар al-Yaman) хэмээх Бүгд Найрамдах Йемен Улс нь Өрнө Азид оршдог улс юм. Арабын хойгийн өрнө өмнөд үзүүрт оршиж, умард талаараа Саудын Араб, дорно умард талаараа Оман улсуудтай газраар хиллэж, өмнөд талаараа Арабын тэнгис, өрнөд талаараа Улаан тэнгисээр хүрээлэгдэнэ. Усан хилээр Африкийн Эритрей, Жибути, Сомалитай зааглагддаг. Газар нутгийн хэмжээ 530 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай. 2023 оны байдлаар 34.7 сая хүн амтай байна. Нийслэл бөгөөд хамгийн том хот Сана 2.5 сая хүнтэй.

Эрт үед Йеменд Сабей хэмээх Этиоп, Эритрей рүү очиж худалдаа хийдэг арабчууд байсан ба 275 онд иудейн шашин дэлгэрсэн, 4-р зуунд христийн шашин мөн дэлгэрсэн бол 7-р зуунаас исламын шашин хүчтэйгээр дэлгэрч, өнөөгийн үндсэн шашин болжээ. 9-16-р зуунд олон янз улс ээлжлэн орсон. Тус нутагт олон зуун жил шашны удирдагч имам нөлөө бүхий байсан. 19-р зууны үед тус орон Османы эзэнт гүрэн, Британийн эзэнт гүрэнд хуваан харьяалагдан байв. Дэлхийн 1-р дайны дараа Осман ялагдсаны дараа имамаар удирдуулсан улс 1948 онд тусгаар тогтнож 1962 онд цэргийн эргэлт гарч Сана нийслэлтэй Умард Йемен үүссэн. Өмнөд хэсэг Британиас 1967 онд тусгаар тогтнож Аден нийслэлтэй Өмнөд Йемен болжээ. 1990 онд коммунист замаас Өмнөд Йемен татгалзсанаар хоёр улс нэгдэж өнөөгийн улс болсон.

Нэгдсэн улсын анхны ерөнхийлөгч Али Салех 2012 оны Арабын хавар хувьсгал болтол ерөнхийлөгчөөр ажиллаад огцорчээ. Иргэний дайныг хэд хэдэн удаа үзсэн.

Йемений эдийн засгийн хөгжил харьцангуй тааруу байна. Йемен төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага, Арабын Барилдлага, Эвсэлд Үл Нэгдэх Хөдөлгөөн, Исламын Хамтын Ажиллагааны Байгууллага-уудын гишүүн юм.

Газарзүй

Йемен орон 530,000 хавтгай дөрвөлжин километр (дэлхийн 49-р том орон) газар нутагтай. Арабын хойгийн өрнө өмнөд талд хойд өргөргийн 12-20 хэмийн хооронд оршино.

Байршил

Өрнөд талаараа Улаан тэнгис, өмнөд Арабын тэнгисийн, түүний Адены булангийн эрэгт байх ба умард талаараа Саудын Араб, дорнод талаараа Оман улстай газраар, Сомали, Эритрей, Жибути улсуудтай усаар хиллэнэ. Эргийн шугамын урт нь 1940 км. Газрын хилийн урт нь 1746 км, үүнээс 85% нь Саудын Арабтай хиллэх зурвас байна.

Арал

Улаан тэнгисийн Ханиш, Камаран, Перим зэрэг арлууд, Арабын тэнгисийн Сокотрын арлууд нь Йеменд харьяалагддаг. Арлуудаас хамгийн том болох Сокотра арал нь эх газраас 380 километр зайтай, 3796 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай.

Йемены арлууд газар хөдлөлтийн бүсэд байна. Жабал аль-Таир арал дээр 1883, 2007 онуудад газар хөдөлсөн.

Уул, цөл

Йемен нь Арабын тектоник хавтангийн өмнөд төгсгөлд байх ба өрнөд, өмнөд хэсэгтээ нарийн нам доор эрэг болон уулархаг нутаг байх ба төв болон дорнод хэсэгтээ тэгш далайн түвшнээс дээш 2000 м өрггөдсөн тэгш өндөрлөг бүхий цөл газар байна. Хамгийн өндөр цэг нь 3666 метр өргөгдсөн Жабал Хадур оргил юм. Цөл нутагт үржил шимгүй. Газрын гадаргын ус багатайгаараа дэлхийн эхний 10-т багтах орон болно.

Уур амьсгал

Йемен нь халуун цөлийн уур амьсгалтай.

Амьтан ургамал

Йемений ихэнх ургамал нь Африкийн тропикийн ургамлын бүлэгт хамаарна.

Эндэхийн амьтдаас ууланд амьдардаг араб ирвэс ховордсон амьтдын нэг юм.

Түүх

7-р зуун: Исламын шашин нэвтэрчээ.
9-р зуун: Исламын шашны Шийт урсгалын нэг салбар болох Зайд урсгалын имамын удам болох Рашидын гэр бүлийнхэн вант улсыг үндэслэжээ. Хааны удмынхан өдгөөг хүртэл үргэлжилж буй.
16-р зуун: Османы эзэнт гүрэнтэй 100 гаруй жил дайтсаны эцэст хөөн зайлуулж, Зайд урсгалынхан засгийн эрхийг авав.
19-р зууны эх: Египетийн захиргаанд оржээ.
1839 он: Англичууд Аденыг оролцуулаад Өмнөд Йеменийг эзэлж, колоничлов.
1849 он: Османы эзэнт гүрэн Хойд Йеменийг дахин эзлэв.
1918 он: Османы эзэнт гүрэн дэлхийн нэгдүгээр дайнд ялагдаж, Йемений Хант Улс тусгаар тогтнов.
1962 он: Цэргийн эргэлтээр Йемений Хант Улс мөхөв. Арабын Бүгд Найрамдах Йемен Улс үндэслэгдсэн боловч 1970 оныг хүртэл Хойд Йемений иргэний дайн үргэлжлэв.
1967 он: Английн эзэмшлийн Йемен нь Бүгд Найрамдах Өмнөд Йемен Ард Улс болж тусгаар тогтнолоо зарлав. Хожим нэрээ Бүгд Найрамдах Ардчилсан Йемен Ард Улс болгож сольжээ.
1990 оны 5 сарын 22: Хойд Йемен, Өмнөд Йемен улсууд нэгдэж, одоогийн Бүгд Найрамдах Йемен улс бий болжээ.
1994 оны 5 сарын 4: Хуучин Өмнөд Йемений тал дахин тусгаар тогтнох шаардлага тавьж, Йемений иргэний дайн дэгдэв. Гэвч олон улсын дэмжлэгийг хүлээгээгүй тул 2 сарын дараа бууж өгчээ. (-7 сарын 7)。
1999 оны 9 сарын 23: Анх удаа бүх ард түмний сонгуулиар ерөнхийлөгчөө сонгосон.
2000 оны 6 сарын 12: Саудын Арабтай албан ёсоор хилийн шугамаа тохиров.
2000 оны 10 сар: Хуучин Өмнөд Йемений нийслэл байсан Адены боомтод Ал-Кайда бүлэглэл АНУ-ын усан онгоцыг дэлбэлэв.

Улс төр

Йемен нь Арабын орнууд дотроос Бүгд найрамдах засаглалтай цор ганц улс юм. Одоогийн үндсэн хууль нь 1991 онд батлагдаж, 1994, 2001 онуудад нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар мөрдөгдөж буй.

Төрийн тэргүүн болох ерөнхийлөгч нь ард түмнээс шууд санал хураалтаар сонгогддог бөгөөд бүрэн эрхийн хугацаа нь 7 жил, нэг хүн 2 удаа л сонгогдох эрхтэй. Ерөнхийлөгчийн эрх нь харьцангуй өргөн бөгөөд дэд ерөнхийлөгч, ерөнхий сайдыг ерөнхийлөгч томилдог.

Засгийн газрын гишүүдийг ч ерөнхий сайдын саналыг үндэслэн, ерөнхийлөгч томилно.

Парламент нь хоёр танхимтай бөгөөд 111 суудал бүхий Зөвлөхүүдийн танхим ба 301 суудал бүхий Төлөөлөгчдийн танхимаас бүрдэнэ. Зөвлөхүүдийн танхимын бүх гишүүнийг ерөнхийлөгч томилдог. Харин төлөөлөгчдийн танхимын гишүүд нь бүх ард түмний шууд сонгуулиар 6 жилийн хугацаатай сонгогддог. Зөвлөхүүдийн танхим нь хуул тогтоох эрх мэдэлгүй бөгөөд ерөнхийлөгчийн бодлогод зөвлөх үүрэгтэй байгууллага төдий тул тус улсыг үндсэндээ нэг танхимт парламенттай гэж хэлж ч болох юм.

Улс төрийн голлох намууд нь хуучин Хойд Йемений эрх баригч нам байсан, одоогийн ерөнхийлөгч Али Абдулла Салехагийн удирддаг Бүх ард түмний зөвлөл, хуучин Өмнөд Йемений төрийн эрхийг барьж байсан Йемений Социалист Нам, мөн Йемений Хувьсгалт Холбоо болно.

Ардчилсан улс болохын хувьд эмэгтэйчүүдэд ч сонгуулийн эрх байдаг.

Эдийн засаг

Нэг хүнд ногдох ДНБ нь 2003 оны байдлаар 800 ам.доллар байгаа нь Хөрш орнуудтайгаа харьцуулахад тун бага хэмжээ юм.Газрын тос олборлож, гадаад худалдааны орлого нь өсөх хандлагатай байгаа ч түүний ихэнх нь хүнсний бараа болон машин техник зэргийн импортонд зарцуулагддаг. Кофены тариалалтаараа алдартай бөгөөд Мока кофе хэмээх кофены төрөл нь тус улсын өмнөд хэсэгт орших далайн эргийн хотын нэр юм. Гэвч тус улсын газар нутаг нь бараг бүхэлдээ цөлийн бүст байрладаг тул газар тариалан эрхлэх боломжгүй бөгөөд иргэд нь эрт дээр үеэс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амь зууж иржээ. Мөн загас агнуур харьцангуй хөгжсөн. Ажилгүйдлийн хувь 35% (2003 оны тооллого). Сүүлийн жилүүдэд газрын тосны олборлолтын үр дүнд эрс хөгжиж буй хөрш орон болох Саудын Араб руу гарч ажиллагсдын тоо олширч буй.

2007 онд тус улсад шатдаг хийн орд олдсон байна.

Хүн ам

1994 оны байдлаар хүн ам нь 12 сая 670 мянга орчим, үүнээс араб үндэстэн 98 хувийг эзлэнэ. Хүн ам нь араб хэлээр ярилцах бөгөөд бараг бүгд исламын шашин шүтдэг.

Соёл

Исламын шашинтай улс тул аж амьдралд нь тус шашны нөлөө үлэмж их.

Эрчүүд нь бүсэндээ хавирган сарны хэлбэртэй богино хутга хавчуулж явдаг. Уг хутга нь тухайн хүний удам угсаа, хөрөнгө чинээг илтгэдэг байна. Эдэлж хэрэглэхээсээ илүү гоёл чимэглэлийн зориулалттай тул ирлээгүй байх нь олонтаа. Хот суурин газарт костюм пиджактай эрчүүд харагдах боловч гэртээ өөрийн гэсэн хутгатай байдаг. Эмэгтэйчүүд нь шашны ёс заншлын дагуу үс, нүүрээ алчуураар халхалж, бүх биеэ бүрхсэн хувцас өмсөх боловч Саудын Араб зэрэг орноос ялгаатай нь хуулиар тогтоосон зүйл биш юм.

Хүүхдүүдийн 50％ орчим нь л сургуульд хамрагддаг.

Өдгөө дэлхий дээрх хамгийн эртний хот гэгддэг Сана хотын хуучин дүүргүүд нь дэлхийн өвд бүртгэгдсэн байдаг.

**Баярын өдрүүд**
Өдөр	Нэр	Араб хэлний нэр	Тайлбар
1 сарын 1	Шинэ жил
5 сарын 22	Нэгдсэн Улсын өдөр		1990 оны энэ өдөр Хойд, Өмнөд Йемен улсууд нэгджээ.
7 сарын 7	Unity Factory Day
9 сарын 26	1962 оны хувьсгалын өдөр
10 сарын 14	Үндэсний өдөр
Хижрийн тооллын 1 сарын 1	Исламын шинэ жил	Muharram
Хижрийн тооллын 10 сарын 1	Ийд ал-Фит - Мацгийн сарын сүүлчийн өдрийн баяр	Eid al-Fit
Хижрийн тооллын 12 сарын 10	Ийд ал-Адха - Өргөлийн баяр）	Eid al-Adha

Засаг захиргааны хуваарь

Гол өгүүлэл: Йемений засаг захиргааны хуваарь

Abyan
'Adan
Ad Dali'
Al Bayda'
Al Hudaydah
Al Jawf
Al Mahri
Al Mahwit
'Amran
Dhamar
Hadramaout
Hajjah
Ibb
Lahij
Ma'rib
Sa'dah
Sanaa
Shabwah
Ta'izz

Sana'a (нийслэл) ※2004 оны 1 сард засаг захиргааны нэгж болсон. Газрын зурагт тэмдэглэгдээгүй.
Raymah ※2004 оны 1 сард засаг захиргааны нэгж болсон. Газрын зурагт тэмдэглэгдээгүй.

Мөн үзэх

Йемений түүх

Тэмдэглэл

↑ Үндсэн хуулийн нийслэл нь Хуситуудын хяналтанд байгаа
↑ Ерөнхийлөгчийн удирдах зөвлөлөөс түр нийслэл гэж зарласан.^[1]
↑ Улс төрийн дээд зөвлөлийн Махди аль-Машат үгүйсгэсэн. Засгийн газарт албан ёсны албан тушаал хашдаггүй ч Хуситуудын удирдагч Абдул-Малик аль-Хуси УТДЗ-г хянадаг.
↑ Улс төрийн дээд зөвлөлийн Абдулазиз бин Хабтур үгүйсгэсэн

Эшлэл

↑ Al-Sakani, Ali (19 April 2022). "Yemen inaugurates new presidential council". Al Jazeera. Татаж авсан: 8 May 2022. Yemen's Prime Minister Maeen Abdulmalik Saeed, along with other senior government officials, had also arrived in Aden, which serves as Yemen's temporary capital, before the swearing-in ceremony.
↑ "Yemen's Constitution of 1991 with Amendments through 2015" (PDF). Constitute Project. Татаж авсан: 31 August 2020.
↑ "IAEA's support to animal health services in Yemen". IAEA. Эх хувилбараас архивласан: 15 April 2021. Татаж авсан: 13 March 2021.
↑ "Yemen population". Yemen population 2023 Estimate based on UN World Bank. world population review.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 "World Economic Outlook Database, October 2018". IMF.org. International Monetary Fund. Татаж авсан: 2 March 2019.
↑ "GINI index (World Bank estimate)". World Bank. Татаж авсан: 15 October 2017.
↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Татаж авсан: 30 September 2022.
↑ "Yemen". International News Safety Institute. Эх хувилбараас архивласан: 5 May 2010. Татаж авсан: 14 October 2009.

Гадаад холбоос

Commons: Yemen – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

Йемений Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар араб, англи хэлээр
Йемений аялал жуулчлалын газар араб, англи хэлээр

[1] Үндсэн хуулийн нийслэл нь Хуситуудын хяналтанд байгаа

[3] Ерөнхийлөгчийн удирдах зөвлөлөөс түр нийслэл гэж зарласан.^[1]

[5] Улс төрийн дээд зөвлөлийн Махди аль-Машат үгүйсгэсэн. Засгийн газарт албан ёсны албан тушаал хашдаггүй ч Хуситуудын удирдагч Абдул-Малик аль-Хуси УТДЗ-г хянадаг.

[6] Улс төрийн дээд зөвлөлийн Абдулазиз бин Хабтур үгүйсгэсэн

[2] Al-Sakani, Ali (19 April 2022). "Yemen inaugurates new presidential council". Al Jazeera. Татаж авсан: 8 May 2022. Yemen's Prime Minister Maeen Abdulmalik Saeed, along with other senior government officials, had also arrived in Aden, which serves as Yemen's temporary capital, before the swearing-in ceremony.

[4] "Yemen's Constitution of 1991 with Amendments through 2015" (PDF). Constitute Project. Татаж авсан: 31 August 2020.

[7] "IAEA's support to animal health services in Yemen". IAEA. Эх хувилбараас архивласан: 15 April 2021. Татаж авсан: 13 March 2021.

[8] "Yemen population". Yemen population 2023 Estimate based on UN World Bank. world population review.

[IMFWEOYE-9] 5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 "World Economic Outlook Database, October 2018". IMF.org. International Monetary Fund. Татаж авсан: 2 March 2019.

[10] "GINI index (World Bank estimate)". World Bank. Татаж авсан: 15 October 2017.

[HDI-11] "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Татаж авсан: 30 September 2022.

[12] "Yemen". International News Safety Institute. Эх хувилбараас архивласан: 5 May 2010. Татаж авсан: 14 October 2009.

[n 1]

[n 2]

[2]

[n 3]

[n 4]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]