Халх

(Халх ястан-с чиглүүлэгдэв)
Халх ястан
Олон нэрхудам монголоор – халх-а
монгол кирилээр – халх (халхууд)
буриад кирилээр – халха (халханууд)
халимаг кирилээр – халх (халхас)
Өнөөгийн байдал
Нутаг оронДэлхий даяар — 3 сая. Үүнээс:
Монгол Монгол (МУ) — 3,006,444 (2020)[1]
 Хятад (БНХАУ) — 4,000 (багцаа)[2]
Хэл аялгамонгол хэл (төв аялгуу, халхын салбар аялгуу)
Бичиг үсэгкирил үсэгтэй монгол бичиг (1941 оноос)
Шүтлэг буддын шашны буяны ёс (шарын шашин),
тэнгэр газраа аргадах ухаан, шүтлэггүй зан, Ислам, Христийн шашин
Төрөл холбоо
Ойр төрөлдархад,ойрад, цахар,
Буриад г.м бусад монгол үндэстэн
Хэл угсаамонгол угсаатан (Монгол төрлийн хэлтэн)
Халхын язгууртны хатагтай (1921)

Халх[3] — эртний нэгэн монгол түмэн[4], одоогийн монгол үндэстний нэгэн ястан[5]. 2020 оны тооллогоор Монгол Улсад оршин суугаа 3,006,444 хүн (суурин хүн амын 82.4%) Халх гэж бүртгэгджээ[6]. Халх дотроо ястанд хуваагддаггүй боловч өдгөө дарьганга, сартуул, элжигин ястан нэрнээс бусдаар халхаас ялгагдахгүй. Халх аялгад нийцүүлж монгол хэлний кирилл бичгийн дүрмийг Ц.Дамдинсүрэн зохиожээ.

Нэрийн гарал

«Халхавч», «бамбай» зэрэгтэй ойролцоо утгатай «халх» (нарны халх, галын халх ...) гэх монгол үгнээс нэр өгөгдсөн гэж үздэг. Монголч эрдэмтэд "халх", "халх бамбай" гэсэн үгнээс халх ястны нэр үүсэн гэж үздэг.

Гарал үүсэл

Монголчуудыг дахин нэгтгэсэн Батмөнх даян хаан 1500 оны үед улсаа зүүн баруун 2 гар, 6 түмэн болгон хуваан хөвүүддээ өвлүүлжээ. Үүний баруун гарын 6 түмний нэгийг Халх хэмээжээ. Аглагийн 12 хүрээ халх гэж алдаршиж байв. Ингэхдээ 6-р хүү Алчуболдод баарин, баягуд, жарууд, үжээд, хонгирад отгийг нийлүүлэн өгсөн нь Өвөр Халхын 5 отог хэмээн нэрлэгдсэн байна, хожим нь Өвөр монголын Зуу уд чуулганд хуваагдаж, Баарин зүүн баруун хоёр хошуу (одоо ӨМӨЗО Улаанхад хотын Баарин зүүн баруун хоёр хошуу), Жарууд зүүн баруун хоёр хошуу (одоо ӨМӨЗО Тонляо хотын Жарууд хошуу) гэж, хонгирад нь Баарин, ар хорчинд уусж, Үжээд, Баягудыг Манж найман хошуунд оруулжээ. Харин 11-р буюу отгон хүү Гэрсэнзэд хэрэйд, жалайр, хонгирад, олхонуд, бэсүд, элжигин, горлос, урианхай, сартуул, тангуд, хүрээ, цоохор отгийг нийлүүлэн өгсөн нь ар халх гэж яваад өдгөө халх гэж нэрлэгдэх болжээ.

Алдартай хүмүүс

Тайлбар

  1. 2010 оны хүн ам, орон сууцны улсын тооллогын дүн
  2. Ганьсү мужийн Сүбэй шяньд амьдарч буй Цастын Халх Монголчуудын тоо
  3. "Халх" гэж ганц тооны нэр. Олон тоонд "халхас" (хал. "халхас"), "халхууд", "халхчууд" (бур. "Халхачууд").
  4. Батмөнх даян хаан 12 отгийг нийлүүлэн Монголын 6 түмний нэг Халх түмэн гээд Ар халхыг Гэрсэнзэд, Өвөр халхыг Алчуболдод өвлүүлэв. Ар халх нь хожмоо өнөөгийн Халх болж нэрлэгджээ.
  5. Монгол улсын албан бүртгэлд ястан гэнэ. Гэхдээ бусад ястнаасаа үнэмлэхүй олон.
  6. Монгол улсын 2010 оны хүн ам, орон сууцны тооллогын дүн (урьдчилсан)