Азот
 Шингэн азот (−196 °C-аас доош N2) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Азот | |||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Дуудлага | /atsɔtʰ/ | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Аллотропууд | § Аллотропуудыг үзэх | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Гадаад байдал | өнгөгүй хий, шингэн эсвэл хатуу | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Стандарт атомын жин Ar°(N) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Үелэх систем дэх Азот | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атомын дугаар (Z) | 7 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бүлэг | 15-р бүлэг (пниктоген) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Үе | 2-р үе | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Блок | p-блок | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Электрон байгуулалт | [He] 2s2 2p3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Давхарга бүрт | 2, 5 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Физик шинж чанарууд | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Төлөв | хий | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хайлах температур | (N2) 63.23[3] K (−209.86[3] °C, −345.75[3] °F) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Буцлах температур | (N2) 77.355 K (−195.795 °C, −320.431 °F) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Нягт (СТД-д) | 1.2506 г/Л[4] 0 °C, 1013 мбар | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| шингэн үед (б.т.) | 0.808 г/см3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Гурвалсан цэг | 63.151 K, 12.52 кПа | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Критик цэг | 126.21 K, 3.39 МПа | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хайлах энтальп | (N2) 0.72 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Уурших энтальп | (N2) 5.57 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хувийн дулаан шингээлт | (N2) 29.124 Ж/(моль·K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
Уурын даралт
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атомын шинж чанар | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Исэлдэлтийн зэрэг | нийтлэг: −3, +3, +5 −2,[5] −1,[5] 0,[6] +1,[5] +2,[5] +4[5] | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Цахилгаан сөрөг чанар | Полингийн шаталбар: 3.04 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ионжилтын энерги |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ковалент радиус | 71±1 пм | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ван дер Ваальсийн радиус | 155 пм | ||||||||||||||||||||||||||||||||
_NIST_ASD_emission_spectrum.png) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бусад шинж чанарууд | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Байгалийн тархац | анхдагч | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Талст бүтэц | гексагонал (hP4) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Торны тогтмолууд |  c = 673.4 пм (г.ц.-т)[7] | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дулаан дамжуулалт | 25.83×10−3 Вт/(м⋅K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Соронзон чанар | дисоронзон | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дууны хурд | 353 м/с (хий, 27 °C) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| CAS дугаар | 17778-88-0 7727-37-9 (N2) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Түүх | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Нээсэн | Даниель Рутерфорд (1772) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Нэр өгсөн | Жан-Антуан Шапталь (1790) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хамгийн тогвортой изотопууд | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
Азот нь өнгө, үнэр, амтгүй, өргөн хэрэглэгддэг инерт хий. Химийн тэмдэглэгээ нь N, атомын дугаар нь 7.
1772 онд Даниэль Рутерфорд нээсэн. Дэлхийн агаар мандлын эзэлхүүний 78.1%-ийг бүрдүүлнэ. Азот нь бүх төрлийн амьд организмын эд (tissue) болон амин хүчлийг бүрдүүлэгч химийн элемент юм. Хоёр тогтвортой изотоптой, 14N - 99,635 % ба 15N - 0,365 %. Азотыг анх аммоний нитритийг задлан гарган авсан.
Шинж чанар
[засварлах | кодоор засварлах]Азот нь батжилт муу, химийн идэвхи сул, галыг дэмждэггүй.
Биологийн үүрэг
[засварлах | кодоор засварлах]Азот нь, Дэлхий дээрхи амьдралын чухал хүчин зүйлүүд (органик нэгдлүүд) болох амин хүчил ба нуклейний хүчлүүдийн гол барилгын материалуудын нэг юм.[9]
Агаарт байгаа элемент (дан) азот нь шууд амьтан эсвэл ургамалд хэрэглэгдэх боломжгүй ба дээд ургамал болон амьтанд шингэцтэй болохын тулд азот нь фиксацилагдсан (нийлмэл болж өөрчлөгдсөн) байх шаардлагатай. Хур тунадас нь ихэвчлэн, тодорхой хэмжээний аммиак болон нитратыг агуулдаг ба эдгээр нь, цахилгаан болон бусад атмосферийн цахилгаан үзэгдлүүдийн нөлөөгөөр үүсдэг.[10] Үүнийг анх 1827 онд Либих тамагласан ба хожим батлагдсан.[10] Ер нь аммиак нь ойн бүрхүүлд баригддаг учир дийлэнх фиксацилагдсан азот хөрсөнд очихдоо модны доорх хөрс рүү нитрат хэлбэртэйгээр ордог. Хөрсний нитрат нь, хөрсөн дэх аммиактай харьцуулахад, дийлэнх нь модны үндсээр шингээгддэг.[11]
Тусгай бактери (ж. нь, Rhizobium trifolium) нитрогеназа ферментийг ялгаруулдаг ба тэр нь агаарын азотыг, дээд организмууд хэрэглэж болох хэлбэрт (аммиакийн ион) оруулан фиксациладаг. Энэ процесс нь их хэмжээний энерги ба хүчилтөрөгчгүй (аноксик) орчныг шаарддаг. Уг бактериуд (ж. нь, азотобактери) нь хөрсөнд чөлөөтэй амьдарч чадах ч, ер нь, буурцагт ургамлууд (ж. нь, хошоонгор - Trifolium, эсвэл шар буурцаг - Glycine max) ба бордогч модуудын үндэсний булцуутай симбиоз үүсгэн оршдог. Үүнээс гадна азот-фиксациладаг бактериуд нь нүргэс (аlnus), хаг, казуарина, myrica, хөвд (Marchantiophyta), гуннера зэрэг зүйл ургамлуудтай симбиозыг үүсгэдэг.[12]
Симбиоз харилцааны хэсэг болох ургамал нь, фиксацилагдсан аммиакийн ионыг, уургууд болон бусад молекулуудыг (ж. нь, алкалоидууд) үүсгэхэд шаардлагатай азотын ислүүд ба амин хүчлүүд болгон хувиргадаг. Фиксацилагдсан азотын хариу болгож, ургамал нь, симбиоз харилцаатай бактеридаа сахар ялгаруулж өгдөг.[12] Мөн, буурцагт ургамалууд нь азот фиксациладаг бактериудад анаэроб (хүчилтөрөгчгүй) нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг.
Ургамал нь байгалийн эрдэс, хиймэл бордоо, мал амьтны ялгадас эсвэл органик ялзралын бүтээгдэхүүнээс хөрсөнд орсон азотыг, нитрат хэлбэртэйгээр шууд шингээх боломжтой. Ийм маягаар шингээгдсэн нитрат нь, нитрат редуктаза ферментээр нитрит болон хувирч, дараа нь нитрит редуктаза хэмээх өөр нэг ферментээр аммиак болон хөрвүүлэгдэн.[12]
Цахим холбоос
[засварлах | кодоор засварлах] |
Wiktionary: Азот – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу |
Commons: Азот – Викимедиа дуу дүрсний сан- Etymology of Nitrogen
- Nitrogen at The Periodic Table of Videos (University of Nottingham)
- Nitrogen podcast from the Royal Society of Chemistry's Chemistry World
Эшлэл
[засварлах | кодоор засварлах]- ↑ "Стандарт атомын жин: Азот". CIAAW. 2009.
- ↑ Прохаска, Томас; Иргер, Йоханна; Бенефилд, Жаклин; Бөхлке, Жон К.; Чессон, Лесли А.; Коплен, Тайлер Б.; Дин, Типин; Данн, Филип Ж. Х.; Грёнинг, Манфред; Холден, Норман Э.; Мейжер, Харро А. Ж. (2022-05-04). "Элементүүдийн стандарт атомын жин 2021 (IUPAC Техникийн тайлан)". Pure and Applied Chemistry (Англи хэлээр). doi:10.1515/pac-2019-0603. ISSN 1365-3075.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Лайд, Дэвид Р. (1990–1991). CRC Физик, химийн гарын авлага (Англи хэлээр) (71-р хэвлэл). Бока Ратон, Анн Арбор, Бостон: CRC Press, inc. х. 4-22 (нэг хуудас).
- ↑ "Gases - Density". The Engineering Toolbox. Татаж авсан: 27 January 2019.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 Гринвуд, Норман Н.; Эрншоу, Алан (1997). Элементүүдийн хими (2-р хэвлэл). Butterworth-Heinemann. х. 28. doi:10.1016/C2009-0-30414-6. ISBN 978-0-08-037941-8.
- ↑ Тетразол нь цагираг дахь исэлдэлтийн төлөв 0-тэй хос хос азотын атомыг агуулдаг. A 1H-тетразол, CH2N4 (хоёр атом N(0))-ийн нийлэгжилтийг Хэнри, Рональд А.; Финнеган, Уильям Г. (1954). "5-Аминотеразолыг ариутгах сайжруулсан журам". Америкийн химийн нийгэмлэгийн сэтгүүл. 76 (1): 290–291. Bibcode:1954JAChS..76..290H. doi:10.1021/ja01630a086. ISSN 0002-7863.
- ↑ Арбластер, Жон В. (2018). Элементүүдийн кристаллографийн шинж чанарын сонгосон утгууд. Материалын Парк, Охайо: ASM International. ISBN 978-1-62708-155-9.
- ↑ Кондев, Ф. Г.; Ван, М.; Хуан, В. Ж.; Наими, С.; Ауди, Г. (2021). "The NUBASE2020 evaluation of nuclear properties" (PDF). Chinese Physics C. 45 (3): 030001. doi:10.1088/1674-1137/abddae.
- ↑ Emsley, p. 360
- ↑ 10.0 10.1 Rakov, Vladimir A.; Uman, Martin A. (2007). Lightning: Physics and Effects. Cambridge University Press. х. 508. ISBN 978-0-521-03541-5.
- ↑ Jama, Bashir; Ndufa, J. K.; Buresh, R. J.; Shepherd, K. D. "Vertical Distribution of Roots and Soil Nitrate: Tree Species and Phosphorus Effects". 62 (1). Soil Science Society of America Journal: 280–286. Татаж авсан: 2013-01-02.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ 12.0 12.1 12.2 Bothe, Hermann; Ferguson, Stuart John; Newton, William Edward (2007). Biology of the nitrogen cycle. Elsevier. х. 283. ISBN 0-444-52857-1.